„Oko urbanisty” kontra „oko społeczności”, czyli zasada budowania obrazu miasta przez społeczność małych miast województwa dolnośląskiego

Książka „Obraz miasta” Kevina Lyncha, o której możecie przeczytać na blogu Urbnews.pl, to jedna z najważniejszych i najciekawszych książek, którą przeczytałam w trakcie studiów. Korzystając z doświadczenia Lyncha podjęłam się badania obrazu miasta wg mieszkańców małych miast Dolnego Śląska. W poniższym artykule zaprezentuję wyniki wybranych miasteczek.

Obraz, wizerunek, kreacja miasta – jakiegokolwiek użyjemy określenia, mapa mentalna wytwarzana w umyśle ludzkim zależy zazwyczaj od zawodu, podejścia do struktury miasta jako tworu, osady, czy rzeźby. Kevin Lynch określał miasto jako formę sztuki, którą nie da się zdefiniować podczas badania pod kątem jednej dziedziny urbanistyki, czy socjologii. Formułując termin „obraz miasta” autor określił 4 podstawowe terminy: czytelność, budowanie obrazu, strukturę i tożsamość oraz obrazować, w celu przybliżenia swojej wizji zarówno profesjonalistom w dziedzinie urbanistyki, jak i zwykłym mieszkańcom miast. To co jej czytelne, jest oczywiste dla każdego mieszkańca, to co zatraca swoją formę lub nie pasuje do pełniącej funkcji, staje się obce, wręcz pomijane w mentalnym obrazie miasta zwykłego człowieka. Rzeczy proste mają największą wartość. I właśnie to akcentował Lynch w swoim dziele, a ja wykorzystałam przy przeprowadzaniu badań wśród mieszkańców małych miast województwa dolnośląskiego. Dodatkowo wykonałam obraz miasta „okiem urbanisty”, w celu porównania obrazu miasta „okiem społeczności”.

Wpływ cech indywidualnych społeczeństwa na obraz miasta

Wykonane przez respondentów mapy poznawcze stanowią część rzeczywistej struktury przestrzennej, która nie jest tożsama z mapą kartograficzną, nie jest odzwierciedleniem zdjęcia fotograficznego, tylko stanowi ich osobistą reprezentację środowiska miasta. Rysunki planów jednostki miejskiej, będące obrazem miasta wg mieszkańca zawierają wiele błędów ze względu na kąty skrzyżowania dróg, wielkości obiektów, odległość od poszczególnych miejsc oraz wiele innych cech, które nie są potrzebne przy wyobrażeniu miasteczka przez społeczność. Na sam wizerunek przestrzeni wpływają cechy indywidualne człowieka tj. intelekt, płeć, zdolności wzrokowo-przestrzenne, style poznawcze, zależności i niezależności pola, miejsce wychowania, klasa społeczna, znajomość miasta oraz mobilność odbywania podróży. Kultura europejska to w pełni kultura oparta na odbieraniu przestrzeni zmysłem wzroku (ponad 80%), dlatego tak ważnym elementem obrazu wykształcanego w umyśle mieszkańca, zarówno dla urbanistów, planistów, jak i dla władz miasteczka. Istnieje wiele rodzajów metod realizacji map poznawczych, tj. odręczny rysunek mieszkańca, zaznaczenie na planie miasta najważniejszych miejsc wg respondenta, rozpoznawanie miejsce ze zdjęć pokazywanych ankietowanemu, a każda z nich daje inny rezultat. Podczas badań opisywanych w artykule została wykorzystana pierwsza metoda, ale biorąc pod uwagę

myślenie ≠ widzenie ≠ narysowanie

oprócz prawa narysowania obiektów, dano ankietowanemu możliwość dopisania brakujących elementów za pomocą tekstu na rysunku. Dodatkowo byłam przy realizacji szkiców. Kompetencje manualne są bardzo ważne przy wykonywaniu tego typu zadań, dlatego umożliwienie respondentom dopisania brakujących elementów struktury miasteczka, przyniosło duży efekt całego eksperymentu i dało większe prawdopodobieństwo otrzymania właściwego obrazu miasta społeczeństwa. Poniżej zestawiłam obraz struktury miasta opracowany na podstawie odręcznych rysunków mieszkańców oraz wykonany przeze mnie na bazie rzeczywistej kompozycji miasta.

Wyniki badań – „oko urbanisty” kontra „oko społeczności”

Określając wyniki badań, brałam pod uwagę liczbę ludności, wielkość powierzchni oraz funkcję miasteczka.

Trzebnica

Porównując obraz miasta wg mieszkańców i urbanisty łatwo zauważyć, że miasteczko zostało odwzorowane przez społeczność w minimalnym stopniu.

Większość mieszkańców rozpoczynało swój rysunek od zaznaczania ronda komunikacyjnego, od którego odbiegają strategiczne ulice w mieście, również ta zmierzająca do rynku, najważniejszego punktu, który podobnie dostał duży odzew ze strony mieszkańców. Wśród najważniejszych elementów struktury osady, oprócz tradycyjnych budujących każde małe miasto, tj. Urząd Miejski, Urząd Pocztowy, Posterunek Policji, centrum handlowe, szkoły, czy Dworzec PKP, bądź PKS, można wymienić obiekty, miejsca, charakterystyczne tylko dla Trzebnicy, a bardzo ważne dla mieszkańców, tj. klasztor, bazylika; Las bukowy – ulubione miejsce społeczności lokalnej; szpital, z którego są dumni oraz Sady trzebnickie, znane każdemu. Sztampowe punkty orientacyjne zostały poprawnie powielone przez społeczność. Podobnie stało się z drogami, stanowiącymi kręgosłup każdego miasteczka, najważniejsze z nich znalazły się na mentalnej mapie społeczności. Gorzej wypadły krawędzie, wśród których rzeka została całkowicie pominięta, jako nieistotna, natomiast obwodnica, znajdująca się nieco dalej od centrum miasta odwzorowano. Jaka może być tego przyczyna? To oczywiste, obwodnica jest bardzo często uczęszczana przez społeczność trzebnicką, prowadzi do stolicy Dolnego Śląska, więc rośnie do rangi istotnej krawędzi, jak tory kolejowe, czy góra na wschodzie, zwana potocznie Kozią Górą. Do pierwszoplanowych rejonów, respondenci zaliczyli oczywiście Las bukowy, Sady trzebnickie oraz mniejsze obszary tj. park miejski, czy sady. Zabudowa mieszkaniowa stała się dla respondentów właściwie przezroczysta.

Siechnice

Siechnice są miastem, które zostało najlepiej odwzorowane, wśród wszystkich opracowywanych. Przyczyną może być powierzchnia miasteczka, która jest dość mała i struktura dość prosta do zapamiętania.

Wszystkie punkty orientacyjne, węzły zostały w 100% przeniesione na mentalny obraz miasta społeczności. Krawędzie, do których zaliczyłam rzeki i tory kolejowe, ankietowani przedstawili jedynie w postaci rzeki na północnym-wschodzie miasteczka oraz torów kolejowych. Rzeka na zachodzie została pominięta. Do najważniejszych rejonów w Siechnicach, można zakwalifikować Gminną Strefę Aktywności Gospodarczej, teren Elektrociepłowni „Czechnica”, Zakładów Produkcji Ogrodniczej oraz mniejsze elementy w postaci osiedli mieszkaniowych i zieleni. Większość z nich znalazła się na mapie poznawczej społeczności Siechnic. Drogi, także zostały poprawnie przedstawione, wśród których za najistotniejszą uznano ul. Opolską, biegnącą przez całe miasteczko.

Świeradów-Zdrój

Świeradów-Zdrój jest miasteczkiem u podnóża Gór Izerskich, jego struktura jest całkowicie inna od wszystkich wyżej przedstawionych miast małych. Składa się ono z części centralnej miasta, nazywanej przez wszystkich jako Świeradów-Zdrój oraz części osiedla Czerniawa Zdrój, niegdyś będącej osobną miejscowością, która obecnie choć należy do granic administracyjnych miasta Świeradów-Zdrój, przez mieszkańców nadal nazywana jest Czerniawą Zdrój.

Problem z wielkością powierzchni osady spowodował, że w zależności od miejsca zamieszkania, bądź pracy respondentów, rysunki zawierały czasami samą część centralną z Domem Zdrojowym, ulicą Zdrojową, a czasami tylko fragment byłej wsi Czerniawa Zdrój. Las będący istotnym rejonem pomiędzy 2 częściami, również został ujęty przez ankietowanych. Porównując obraz miasta widziany okiem społeczności i urbanisty, łatwo można potwierdzić tezę dotyczącą rozbieżności obydwu fragmentów miasta. Wszystkie ważne węzły zostały odwzorowane, podobnie jak istotne punkty orientacyjne dla struktury miasteczka. Nagromadzenie punktów orientacyjnych w części centralnej stało się wynikiem dużej ilości hoteli, pensjonatów i domów wczasowych, których poszczególne nazwy nie są zapamiętywane przez mieszkańców. Jako krawędzie na rysunki ankietowanych zostały skopiowane jedynie 2 główne rzeki, których lokalizację każdy zna. Tory kolejowe, które obecnie nie są używane, pominięto. Przedstawione rejony przez respondentów Świeradowa-Zdroju to lasy oraz często wspominany Park Zdrojowy. Ilość dróg jest ograniczona, jednak najistotniejsze z nich zostały narysowane.

Zróżnicowanie struktury przestrzennej a czytelność miasta

Jak zróżnicowanie przestrzenne wpływa na czytelność miasta? Jak ważna jest czytelność dla mieszkańca, a jak dla przyjezdnych? Przeprowadzone badania dotyczące budowania obrazu miasta przez mieszkańców wybranych małych miast województwa dolnośląskiego pokazują, że zróżnicowanie przestrzeni, cechy szczególne poszczególnych form w mieście, mają znaczący wpływ na jego czytelność, a tym samym odbiór i kształtowanie urbanistycznego obrazu miasta w umyśle społeczności. To co ma cechy szczególne łatwo jest zapamiętać, to co monotonne, na pozór łatwe do zapamiętania jako całość, tj. szachownicowy układ ulic, identyczne domki na osiedlu ułożone równolegle, takie same ogródki, uliczki, nie jest wcale tak proste do odczytania, ukształtowania mapy mentalnej, czy odnalezienia się w przestrzeni miasta. Zmienność pomaga rozpoznać elementy, ułożyć strukturę miasta w logiczny, sensowny układ. Znaki szczególne, tj. punkty orientacyjne w powyższych badaniach są bardzo ważne w strukturze miasta. Osada jest organizmem, maszyną niekompletną, która ewaluuję, żyje i ciągle się zmienia. Nigdy nie będzie skończoną całością. I to w jaki sposób zostanie zagospodarowana będzie miało wpływ na jej odczyt oraz łatwość poruszania się przebywającej w niej ludności. Od dawna czytelność była ważna, odnalezienie się w strukturze daje spokój i poczucie bezpieczeństwa. Banicja, na którą skazywano ludzi, łączyła się z wygnaniem w miejsce kompletnie nieznane dla danego człowieka, dlatego tak straszne dla jego psychiki. Rola planisty przestrzennego, urbanisty w zagospodarowywaniu przestrzeni miejskiej jest bardzo ważna i powinna łączyć się z doświadczeniami, przemyśleniami, dotyczącymi odbioru miasta przez społeczność, czyli jednym z czynników zdefiniowanych przez pioniera urbanistyki Kevina Lyncha.

Autor: Milena Stettner