AKTUALNOŚCI

Obszary kolejowe w tkance miejskiej a planowanie przestrzenne na przykładzie Kielc

Zwiększenie zainteresowania jakością otoczenia w przestrzenni miejskiej powoduje, że coraz więcej naukowców, instytucji pozarządowych, szerzej rozpatruje tkankę miejską w jej aspekcie funkcjonalno-przestrzennym. Niestety ciągle brak wspólnej płaszczyzny na której rozpatrywałyby był rozwój przestrzenny miasta[1]. Z jednej strony mamy do czynienia z silnie popularyzowanym hasłem “zrównoważonego rozwoju”, gdzie zamiast trzech jego aspektów (gospodarki, społeczeństwa, środowiska naturalnego), jest podnoszony tylko aspekt środowiskowy.

Z drugiej natomiast strony coraz więcej organizacji NGO, podejmuje działania w ramach partycypacji społecznej, aby mieszkańcy lokalnie mogli oddziaływać na przestrzeń wokół nich (m.in. projekty budżetów obywatelskich).

Zwiększenie zainteresowania przestrzenią wokół nas jednak nie prowadzi do wyznaczenia wspólnych działań mających na celu wyznaczenie ram, w których zarówno aspekt gospodarczy, społeczny jak i środowiskowy przestrzeni będzie uwzględniany w odniesieniu do całego miasta jak również jego poszczególnych przestrzeni. Przykładem takiej niekonsekwencji w planowaniu przestrzennym są tereny kolejowe w miastach.

Definicje terenów kolejowych, reguluje zarówno Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r., w sprawie ewidencji gruntów i budynków[2] oraz Ustawa o transporcie kolejowym z dnia 28 marca 2003 r.[3].

Według Rozporządzenia… do terenów kolejowych zalicza się grunty zajęte pod obiekty, budowle i inne urządzenia przeznaczone do wykorzystania i obsługi ruchu kolejowego (tj. torowiska kolejowe, stacje, rampy, magazyny, bocznice kolejowe itp.). Tereny te należą do gruntów zabudowanych, zurbanizowanych, podgrupa terenów komunikacyjnych.

W Ustawie… mamy do czynienia z pojęciem obszaru kolejowego, który stanowią określone działki ewidencyjne, na którym usytuowane są linie kolejowe oraz inne budynki, budowle i urządzenia przeznaczone do zarządzania, eksploatacji i utrzymania linii kolejowych, a także służące do obsługi przewozu osób i rzeczy.

Studium przypadku miasta Kielce

W odniesieniu do planowania przestrzennego rozpatrywany jest teren objęty granicami działek ewidencyjnych, toteż w dalszej części artykułu będzie używane określenie obszarów kolejowych, zgodnie z definicją Ustawy…, gdyż odnosi się on do w/w działek, na podstawie których ustala się miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.

Obszary kolejowe i ich znaczenie dla planowania przestrzennego będzie rozpatrywane w następujących aspektach:

  • ich znaczenia dla układu funkcjonalno-przestrzennego miasta,
  • możliwości wykorzystania obszarów kolejowych jako ważny element w Systemie Przyrodniczym Miasta (SPM), w tym również jako korytarzy ekologicznych,
  • obszary kolejowe jako niewykorzystany potencjał rekreacyjno-wypoczynkowy.

Przykład Kielc i rozmieszczenia w nich obszarów kolejowych (ryc.1), pokazuje jak ważnym zagadnieniem są te obszary dla planowania przestrzennego.

Kielce_kolej_1Główne linie kolejowe przecinają miasto w kierunku N-S oraz W-E, dzieląc tym samym obszar miejski na cztery części. Obszar zachodni obejmuje osiedla będące swoistą sypialnią dla miasta[4]. Natomiast część wschodnia jest skupiskiem większości szkół średnich jak również urzędów i instytucji publicznych. Warto również zwrócić uwagę, że obszar wschodni z zachodnim łączą cztery ciągi komunikacyjne (ryc.2).

Kielce_kolej_2Taka sytuacja negatywnie wpływa na natężenie ruchu na ulicach będących arteriami łączącymi te dwa obszary [na ulicach Krakowskiej i Łódzkiej przekraczane są normy natężenia hałasu o 20 dB, natomiast na ulicy Piekoszowskiej (Jagiellońskiej i Grunwaldzkiej) o 15 dB (ryc.2)][5]. Również problem skomunikowania tych dwóch obszarów dotyczy komunikacji miejskiej: na 5 linii autobusowych, które przewożą ponad 40% mieszkańców Kielc, trzy z nich łączą zachodnią i wschodnią część miasta (przewożą one łącznie około 20% pasażerów obsługiwanych w ciągu dnia przez komunikację miejską)[6].

Bardziej skomplikowana sytuacja przedstawia się w podziale miasta na część południową i północną w obszarze zachodnim. Część południowa to przede wszystkim osiedla mieszkaniowe natomiast część północną stanowią tereny poprzemysłowe. Te dwa obszary podzielone linią kolejową nie posiadają bezpośredniego połączenia komunikacyjnego. Nie łączy ich żaden ciąg komunikacyjny, oprócz dwóch kładek dla pieszych nad torami kolejowymi.  Obszar kolejowy w tej części miasta stał się granicą wyznaczającą dwa odrębne obszary o zupełnie różnych funkcjach, który determinuje ich odrębność.

Zarówno układ komunikacyjny miasta jak również natężenie ruchu na odcinkach łączących dwie części miasta podzielone linią kolejową, wskazuje na dysfunkcję obecnego systemu. Ponadto lokalizacja większości instytucji użyteczności publicznej jak też większa dostępność usług w części wschodniej miasta, wskazują, iż niezbędna wydaje się dyskusja nad dalszą przyszłością tych obszarów i próba ich zbliżenia, dyfuzji funkcji jakie one spełniają, a także próba zwrócenia uwagi na linię kolejową, która dzieli te obszary.

Oczywiście linie kolejowe stanowią integralną częścią miasta, jak również obszar kolejowy, który ona obejmuje, i nie chodzi tutaj o zniszczenie infrastruktury kolejowej, ale o dyskusję w jaki sposób te części miasta mogą zintegrować się w oparciu o tę właśnie linię kolejową.

Planowanie przestrzenne a obszary kolejowe

Obecnie w planowaniu przestrzennym rozpatruje się poszczególne obszary wyznaczone granicami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, nie odnosząc ich do całości tkanki miejskiej. Jak również podnosząc aspekt zrównoważonego rozwoju, planiści operują jednym z wybranych przez siebie filarów (środowisko, człowiek, ekonomia), zapominając, że rozwój zrównoważony jest procesem synergii pomiędzy wspomnianymi filarami. Toteż obecnie na przykładzie miasta Kielce, możemy obserwować jak rozwój przestrzenny miasta, oparty o strategie, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, może prowadzić do jego podziałów, dysfunkcji przestrzennej, a zamiast łączyć całą tkankę miejską, dzieli ją coraz bardziej.

Możliwością może okazać się próba stworzenia korytarzy ekologicznych wzdłuż obszarów kolejowych jak również ich zagospodarowanie dla potrzeb rekreacji.

Według badań[7], okazuje się, że obszary kolejowe stanowią siedlisko wielu roślin i zwierząt[8]. Tym samym ze względu na swój liniowy charakter w tkance miejskiej, obszary kolejowe, mogą pełnić funkcję korytarzy ekologicznych[9], łączących obszary peryferyjne zajęte przez naturalne zbiorowiska leśne z zabudowanym centrum miasta (ryc.3), tym samym mogą one stać się ważnym elementem w Systemie Przyrodniczym Miasta (SPM)[10].

Kielce_kolej_3Linia kolejowa N-S a tym obszary kolejowe, na których się ona znajduje, łączą południową część miasta, którą obejmuje Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy, z częścią północną, gdzie natomiast został utworzony Chęcińsko-Kielecki Obszar Chronionego Krajobrazu (ryc.3). Tym samym obszar ten może stać się ważnym korytarzem ekologicznym ze względu na swoje funkcje siedliskowe (biologiczne).

Natomiast linia kolejowa W-E, jako korytarz ekologiczny pełni przede wszystkim funkcję klimatyczną (przewaga wiatrów zachodnich w Polsce, powoduje, że z zachodnich części miasta dostaje się czyste powietrze wgłąb miasta).

Podsumowanie

Należy zaznaczyć, że zacieranie granic jakie tworzą obszary kolejowe w przestrzeni miejskiej, nie jest procesem łatwym, krótkotrwałym.

Działania zmierzające do integracji poszczególnych obszarów wymagają stworzenia spójnej, wieloaspektowej strategii planowania i rozwoju obszarów kolejowych jak również terenów znajdujących się wokół nich.

Stworzenie, a następnie wzmacnianie funkcji środowiskowych (nasadzenia drzew wokół nasypów kolejowych, likwidacja nieużywanych torowisk a w ich miejsce stworzenie planu nasadzeń) pozwoliłoby na podniesienie atrakcyjności wizualnej i estetycznej tych obszarów. Tym samym w odbiorze przestrzeni przez mieszkańców zatarłaby się granica dzieląca poszczególne obszary. Kolejnym krokiem powinno być wprowadzenie, na obszary kolejowe, funkcji rekreacyjnej (ścieżki rowerowe, chodniki). Udostępnienie części obszarów kolejowych dla mieszkańców spowodowałoby zmniejszenie odczucia izolacji, wyodrębnienia tych obszarów w percepcji ich użytkowników.

Długofalowe działania na obszarach kolejowych pozwoliłyby na zintegrowanie poszczególnych części miasta, przy optymalnym wykorzystaniu tych terenów jako korytarzy ekologicznych w tkance miejskiej.

Należy zwrócić uwagę, że obszary kolejowe to bardzo ważny aspekt planowania przestrzennego. Pomijanie granic antropologicznych jakimi są linię kolejowe prowadzi do izolacji obszarów, przez które linia kolejowa przebiega. Tym samym nie dostrzega się znaczenia obszarów kolejowych jako korytarzy ekologicznych w Systemie Przyrodniczym Miasta. Należy również pamiętać, iż miasto stanowi całość specyficznego systemu ekologicznego[11], a pomijanie jakiegokolwiek elementu może prowadzić do dysfunkcji całego systemu. Toteż w odniesieniu do planowania przestrzeni miejskiej z uwzględnieniem zrównoważonego rozwoju, warto pamiętać o obszarach kolejowych, które oprócz funkcji transportowej mogą stać się integralnym, wielofunkcyjnym, atrakcyjnym obszarem miejskim.

 Autor: Adam Sebastian Górski

[1]              A. Mazgajski, Koncepcja zrównoważonego rozwoju- pułapka czy impuls dla ochrony przyrody, [w:] Kamieniecka J. (red.) ,Jak zapewnić rozwój zrównoważony terenów otwartych?, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2009, s. 18, 20,
[2]              Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r., w sprawie ewidencji gruntów i budynków, Dz. U. 2001 r., Nr 38, poz. 454,
[3]              Ustawa o transporcie kolejowym z dnia 28 marca 2003 r., Dz. U. 2003 r., Nr 86, poz. 789,
[4]              Brak wiarygodnych danych co do aktualnej liczby mieszkańców osiedli, wchodzących w skład zachodniego obszaru miasta (osiedla: Ślichowice, Herby, Podkarczówka, Czarnów, Jagiellońskie). Autor szacuje, iż w tej części miasta może mieszkać ok. 50 000 mieszkańców,
[5]              Program ochrony środowiska przed hałasem dla terenów, na których poziom hałasu przekracza poziom dopuszczalny w granicach administracyjnych miasta Kielce, EEKOM, Kraków, 2013, s. 19,
[6]              Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Kielce, uchwała Nr 580/2000 Rady Miasta Kielce z dnia 26 października 2000 roku, z póź. zm., UM Kielce, Kielce, 2000,  s. 111-112,
[7]              H. Zimny, Ekologia miasta, Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk, Warszawa 2005,
[8]              Hauptbahnhof Laim Jasing. Freiraum- und Ausgleichsflachengutachten, Referat fur Stadtplanung und Bauordnung, Landeshauptstadt, Muchen 2000,
[9]              A. Liro, J. Szacki, Korytarz ekologiczny: przegląd problematyki, Człowiek i Środowisko, Inst. Gosp. Przestrz. i Komun., Warszawa 1993, s. 299-312,
[10]              Systemy przyrodnicze miast (SPM) definiowane są jako celowo wyodrębniona część miasta, pełniąca głównie funkcje przyrodnicze (klimatyczną, hydrologiczną i biologiczną) oraz podporządkowane im funkcje pozaprzyrodnicze (mieszkaniową, wypoczynkową, rekreacyjną, estetyczną)- definicja za: Szulczewska B., Kaftan J., Kształtowanie Systemu Przyrodniczego Miasta, Inst. Gosp. Przestrz. i Komun., Warszawa 1996,
[11]              Stale trwa dyskusja czy miasto może być rozpatrywane jako ekosystem, a jeśli już czy jako mozaika poszczególnych ekosystemów czy stanowi on jeden specyficzny ekosystem; Autor opowiada się za stanowiskiem, iż miasto stanowi jeden, bardzo specyficzny ekosystem,
Piśmiennictwo
Hauptbahnhof Laim Jasing. Freiraum- und Ausgleichsflachengutachten, Referat fur Stadtplanung und Bauordnung, Landeshauptstadt, Muchen 2000
Liro A., Szacki J., Korytarz ekologiczny: przegląd problematyki, Człowiek i Środowisko, Inst. Gosp. Przestrz. i Komun., Warszawa 1993
Mazgajski A., Koncepcja zrównoważonego rozwoju- pułapka czy impuls dla ochrony przyrody, [w:] Kamieniecka J. (red.) ,Jak zapewnić rozwój zrównoważony terenów otwartych?, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2009
Program ochrony środowiska przed hałasem dla terenów, na których poziom hałasu przekracza poziom dopuszczalny w granicach administracyjnych miasta Kielce, EEKOM, Kraków, 2013
Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r., w sprawie ewidencji gruntów i budynków, Dz. U. 2001 r., Nr 38, poz. 454
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Kielce, uchwała Nr 580/2000 Rady Miasta Kielce z dnia 26 października 2000 roku, z póź. zm., UM Kielce, Kielce,2000
Szulczewska B., Kaftan J., Kształtowanie Systemu Przyrodniczego Miasta, Inst. Gosp. Przestrz. i Komun., Warszawa 1996
Ustawa o transporcie kolejowym z dnia 28 marca 2003 r., Dz. U. 2003 r., Nr 86, poz. 789
Zimny H., Ekologia miasta, Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk, Warszawa 2005
Strona internetowa Geoportalu Miasta Kielce: http://www.gis.kielce.eu/geoportal_toolkit/map.php