Wszystkie twarze modernizmu

„Nie zmieniłem zdania o modernizmie od pierwszego dnia, w którym go popełniłem… To oznacza nieskazitelność; to oznacza uczciwość; to oznacza brak sentymentalizmu i brak nostalgii; to oznacza prostotę; to oznacza klarowność. Oto, czym jest dla mnie modernizm” – Paul Rand

Cytat słynnego amerykańskiego XX-wiecznego grafika w kilku słowach przedstawia ducha modernizmu. Charakterystyczna dla nowego nurtu klarowność i brak sentymentalizmu silnie wskazuje na radykalne zerwanie z przeszłością. Po powtarzającej się sekwencji naprzemiennie występujących stylów klasycznych – inspirowanych kulturą starożytną i dynamicznym stylem okresu średniowiecza lub baroku rozgłos zyskała rewolucyjna myśl modernistycznej ideologii. Jak to się stało, że idea minimalistycznej formy powołanej do życia przez ideologię użyteczności, funkcjonalności i masowej produkcji stała się tak popularna na całym świecie?

Swoje początki modernizm znajduje w dziedzinie sztuki i filozofii początków XX wieku, kiedy to zaprezentowano wiele wyjątkowych prac i teorii. Pionierscy artyści, tacy jak Piet Mondrian czy Theo Van Doesburg, prezentujący nowoczesne podejście, zrewolucjonizowali świat sztuki. Ten ruch artystyczny i filozoficzny przyczynił się do rozwoju zupełnie nowego sposobu kreacji przestrzeni w dziedzinie architektury i urbanistyki. Modernizm w architekturze, podobnie jak w sztuce charakteryzował się minimalizmem i prostotą formy. Architekci tych czasów przedkładali funkcjonalność obiektu ponad jego wyraz wizualny eksponując przejrzystość formy, w której dopatrywali się najwyższego piękna. Wszelki ornament został odrzucony, a budynek zdobiły jedynie podziały wynikające wprost z jego konstrukcji.

Podobnie jak sztuka, filozofia także zainspirowała pewne decyzje podejmowane przy kreowaniu przestrzeni. Idea Nietzchego przeciwstawiająca najwyższą jednostkę przeciętnej masie społeczeństwa ma poniekąd odbicie w modernistycznym podejściu do planowania urbanistycznego. Wprowadzono w nim masową produkcję typowej architektury i podjęto odgórne decyzje planistyczne, dla wielu miast cechujące się pełnymi rozmachu założeniami urbanistycznymi zrywającymi z tradycją i zdeterminowanymi prędkością rozwoju miast. Postulaty zawarte w Karcie Ateńskiej, takie jak odstąpienie od tradycji budowlanych, potrzeba wprowadzenia wyższych standardów życia w mieście, dostęp do świeżego powietrza, zieleni i słońca wyrażają niektóre z głównych zasad planowania urbanistycznego tamtych czasów. Wprowadzono rozległe przestrzenie reprezentacyjnych placów i szerokie arterie, podkreślając znaczenie przestrzeni publicznej dającej oddech pomiędzy wysokimi wieżowcami i wielkimi, monumentalnymi kubaturami będącymi znakiem tamtych czasów. Modernistyczne miasta, osiedla, budynki są zauważalnie inne od wszystkiego co było wcześniej – okres modernizmu wytyczył szlak nowego sposobu myślenia o przestrzeni niespotykany przed jego nastaniem.

Chociaż sama idea modernizmu była bardzo pociągająca i innowacyjna, a większość postulatów Karty Ateńskiej uznawano za bardzo rozsądne, wiadomo już, że zazwyczaj prefabrykowana, masowa architektura nie poprawiała standardów jakości życia, co było jednym z jej głównych założeń. Jak wspomina Arthur Erickson, kanadyjski architekt: „Konstruktorzy ostatecznie wykorzystali wygląd modernizmu, aby budować tanio i niedbale”.

Okres modernizmu ze względu na nieludzką skalę budynków i kreowanej przestrzeni, złą jakość architektury wielkopłytowej oraz powiązanie z niektórymi radykalnymi podejściami politycznymi związanymi z tym okresem w dziejach nie cieszył się dobrą sławą w zarówno w XX jak i XXI wieku. Przez długi czas modernizm wydawał się niedoceniany. Stopniowo jednak, istotna rola tego nurtu w rozwoju współczesnej architektury i urbanistyki zostaje zauważana, a coraz więcej budynków z epoki modernizmu znajduje się pod ochroną konserwatorską.

Dostrzegając dorobek modernizmu zauważyć można jak wiele ma on odcieni. Nurt ten ewoluował wielokrotnie i pokazywał odmienne oblicza w różnych krajach na całym świecie. Nie był on zjawiskiem jednolitym, jak było to w przypadku gotyku czy renesansu –  w modernizmie wyróżnić można kilkadziesiąt prądów, kierunków i szkół architektonicznych. Ciekawe jest to, że chociaż główne założenia miały wspólny mianownik, kształt modernistycznych miast różnił się w zależności od dekady, położenia w określonym miejscu na świecie i okoliczności, z których wywodził się ten ruch w danej społeczności. Ideologia, która stoi za produktem końcowym, jakim jest przestrzeń materialna, jest kluczem do zrozumienia tego stylu i czerpania inspiracji, a także nauki z jego osiągnięć i porażek.

W cyklu „Wszystkie twarzy modernizmu” przybliżymy sylwety miast i założeń urbanistycznych tego okresu. Na wybranych przykładach przedstawimy motywy będące podstawą popularności nurtu modernizmu w różnych zakątkach świata, poczynając od historii radzieckiego konstruktywizmu, poprzez spacer po modernistycznej Europie Zachodniej, a kończąc na amerykańskim stylu streamline. Z całym zespołem zapraszamy do lektury już niebawem!