Czynniki urbanistyczne profesora Tołwińskiego

Czynniki urbanistyczne zostały sformułowane przez prof. Tołwińskiego na początku XX w. Jednak zarówno one, jak również wiele innych teorii prekursora współczesnej polskiej myśli urbanistycznej jest aktualnych do dzisiaj. Przedstawiamy jedną z nich.

Profesor Tadeusz Tołwiński urodził się w 1887 r. w Odessie, ale wychowywał się i kształcił w Warszawie, tam ukończył szkoły średnie. Studiował architekturę w Karlsruhe, gdzie uzyskał dyplom. Swoje zainteresowanie budową miast rozwinął jednak na dalszych studiach we Włoszech i Anglii, gdzie zapoznał się w ideą “miasta ogrodu” Howarda. Równocześnie odbywał liczne podróże naukowe do Stanów Zjednoczonych, Francji czy Rosji.

Od początku istnienia Politechniki Warszawskiej (1915) Tołwiński był silnie z nią związany – po uruchomieniu Wydziału Architektury rozpoczął tam pracę. W 1918 został kierownikiem Katedry Budowy Miast, a po otrzymaniu w 1920 nominacji na profesora nadzwyczajnego kierownikiem samodzielnego Zakładu Urbanistyki.

Wielkim dziełem profesora, w którym ujął pełnię swoich teorii, jest “Urbanistyka” tom I (1934) i II (1937). Tołwiński poddaje rewizji XIX-wieczne podejście do działania doraźnego i impulsywnego w rozwiązywaniu problemów miast, które borykały się, w wyniku industrializacji, z silnym napływem mieszkańców. Podważa zasadność koncepcji haussmannowskiej przebudowy miast – uznał, że zmiany Paryża są jednostronne i nie rozwiązują palących problemów mieszkańców. Tołwiński proponuje metodę “stawiania diagnozy”, na podstawie której wypracowany zostanie model działania i rozwiązania konfliktów oraz działania na przyszłość zanim takie punkty zapalne powstaną. Ta obecnie oczywista teoria przetrwała do dzisiaj i raczej pozostanie ponadczasowa. Wychodzi jednak na przeciw zasadom średniowiecznym, renesansowym oraz barokowym, kiedy to chciano stworzyć jeden ogólny schemat dla wszystkich miast.

Podejście Tołwińskiego jest historyczne – pełne poznanie historii miasta i czynników, które miały wpływ na rozwój daje nam pogląd, diagnozę oraz punkt wyjścia do planowania nowej zabudowy. Dzięki poznaniu popełnionych w przeszłości błędów nakreślimy taką przyszłość, w której ich unikniemy. Działania jakie podejmujemy w tym podejściu mają pewną metodę i hamują działania przypadkowe.

Tadeusz Tołwiński wyznaczył sześć czynników urbanistycznych powstania i rozwoju miast w przeszłości. Mimo iż dotyczą miast historycznych do dzisiaj, są jak najbardziej aktualne i dotyczą każdego miasta. Te czynniki to:

1. Warunki przyrodnicze – jest to najstarszy, wręcz pierwotny czynnik – wyraża się w oddziaływaniu na formę miasta położenia geograficznego, ukształtowania terenu, budowy geologicznej, zasobów minerałów, typu klimatu.
2. Czynnik gospodarczy – warunkowany możliwościami wykorzystania surowców naturalnych na rozwój produkcji – dobrym przykładem są miasta starożytne, które powstawały na terenach żyznych, mogły one zaspokoić podstawowe potrzeby, obecnie np. miasta powstałe w wyniku obecności surowców naturalnych.
3. Czynnik militarny – mury dawały schronienie i możliwość obrony ludności; do obrony wykorzystywano również uwarunkowania naturalne – obecność bagien czy niedostępne wzniesienia – np. Biskupin czy Metz. W średniowieczu istotne było, aby droga wiodąca do miasta obchodziła je od lewej strony – wojownicy nadchodzący mieli je wtedy od prawej, a w prawej ręce trzymali miecz, którym nie mogli się zasłonić przed strzałami. Obecnie ten czynnik ma mniejsze znaczenie i przerodził się w kwestię bezpieczeństwa w mieście.
4. 

   Plan miasta Gryfice lokowanego na prawie lubeckim z regularną siatką ulic – czynnik prawny / źródło: wikipedia.org

   Czynnik komunikacyjny – kluczowe dla lokalizacji niektórych miast jest istnienie węzłów dróg różnego rodzaju – dające możliwość dla rozwoju produkcji, wymiany towarów, itp. – np. Gdańsk przez wieki stanowił ważne centrum handlowe Europy.

5. Czynnik obyczajowo-prawny – wygląd miast był warunkowany przepisami prawnymi (np. prawo lokacyjne magdeburskie) lub tradycjami i niepisanym prawem. Układ przestrzenny i charakter miasta odzwierciedla strukturę społeczną. W Paryżu po przebudowie osób biedniejszych nie było stać na mieszkania, przez co silnie rozrosły się przedmieścia i do dzisiaj dla Francuzów idealnym miejscem do zamieszkania jest przestronny apartament zlokalizowany w kamiennicy położonej w „dobrej dzielnicy”, przy prestiżowym bulwarze.
6. Czynnik kompozycji urbanistycznej – czyli świadome działanie urbanisty, które odzwierciedla się w formie miasta.

Rozwój miasta jest czymś ciągłym, zatem czynniki przeplatają, nakładają się oddziałując równocześnie. W zależności jednak kontekstu geograficznego i historycznego miały różne znaczenie – dla miast afrykańskich do dziś czynnik naturalny odgrywa ważną rolę, natomiast dla europejskich o dogodnych warunkach klimatycznych ważniejsze były czynniki gospodarcze i komunikacyjne.

Tołwiński uznawany jest za twórcę polskiej historii urbanistyki jako dziedziny wiedzy oraz za jej najwybitniejszego przedstawiciela. Przedstawione przez niego teorie do dzisiaj są aktualne i każde działanie urbanistyczne bazuje na tych podstawowych prawach.

 Źródła:

• Zarys historii urbanistyki, Wiesław Gruszkowski;
• Miasta przyszłości według historii urbanistyki, Maciej Motak;
• Wspomnienia pośmiertne: Tadeusz Tołwiński, Niemojewski, Lech Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego – pełna biografia Tadeusza Tołwińskiego tutaj;
• Wielki Paryż, wielkie wyzwanie, Anna Majewska ze strony ebuilder.pl