16 marca 2015 roku prezydent Bronisław Komorowski podpisał rozporządzenie ustanawiające gdyński układ urbanistyczny śródmieścia pomnikiem historii.
Celem ochrony pomnika historii jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, artystyczne i naukowe, materialne i niematerialne, unikatowego układu urbanistycznego powstałego na styku miasta z morzem, który jest wybitnym osiągnięciem polskiego modernizmu, a ze względu na jego szczególną rolę w rozwoju kraju i budowie polskiej tożsamości po odzyskaniu niepodległości, uchodzi za symbol II Rzeczypospolitej. Obszar pomnika historii „Gdynia – historyczny układ urbanistyczny śródmieścia” obejmuje ukształtowaną w okresie dwudziestolecia międzywojennego część centrum Gdyni. Granica pomnika historii przebiega wzdłuż granic działek ewidencyjnych wg. ilustracji poniżej.
Układ urbanistyczny śródmieścia Gdyni jest to ukształtowany w dwudziestoleciu międzywojennym młody zespół przestrzenny o powierzchni ponad 90 ha. Jest to teren intensywnie zabudowany, z liczbą ok. 450 budynków. Strukturę układu zabytkowego tworzą trzy fazy osadnicze: wiejska, letniskowa oraz miejska. Przy wytyczaniu granic brano pod uwagę różne czynniki. Przeanalizowano między innymi historyczne plany urbanistyczne śródmieścia czy obecny stopień zabudowy i zagospodarowania przestrzeni. O układzie urbanistycznym Gdyni pisaliśmy w zeszłym miesiącu w artykule „Gdynia: 89 lat ikony polskiego modernizmu”.
Od 1994 roku objęty był ochroną konserwatorska na podstawie zapisów miejscowego szczegółowego planu zagospodarowania śródmieścia Gdyni (plan ten utracił ważność w 2003 roku). W 2007 roku układ został wpisany do rejestru zabytków województwa pomorskiego. Pierwsze apele o uznaniu śródmieścia Gdyni za pomnik historii pojawiły się w roku 2010, gdy kilkudziesięciu naukowców z całej Polski zwróciło się z listem do Prezydenta Gdyni o rozpoczęcie działań formalnych. Ich efektem jest podpisane przez Prezydenta RP rozporządzenie.
To już drugie w tym roku ustanowienie układu urbanistycznego jako pomnika historii. W lutym prezydent zatwierdził rozporządzenie o uznaniu wielokulturowego krajobrazu miasta przemysłowego Łodzi za Pomnik Historii.
Autorzy: Rafał Proczek, Wojciech Wojtowicz