Partycypacja społeczna cz. 1 – metody przeprowadzania badań społecznych.

Czym jest partycypacja społeczna? O jakich zasadach należy pamiętać przy przeprowadzaniu badań społecznych? Na te pytania odpowiada prof. dr hab. inż. arch. Krystyna Pawłowska w książce „Zanim wybuchnie konflikt”. Poniższy artykuł krótko opisuje najważniejsze metody przeprowadzania badań społecznych, niezbędne każdemu planiście, urbaniście.

Czym jest partycypacja społeczna?
Partycypacja społeczna w planowaniu przestrzennym to próba włączenia nieprofesjonalistów w proces projektowania i realizacji zamierzeń planistycznych. Negocjacje prowadzone z mieszkańcami mają doprowadzić do satysfakcjonującego obie strony rezultatu. Niezależnie od przedstawionych zasad, partycypacja obejmuje proces projektowy i decyzyjny. W dzisiejszych realiach udział społeczeństwa w działania władz publicznych kreujących lokalną przestrzeń powinien być oczywisty. Partycypacja społeczna polega na współuczestniczeniu w tworzeniu projektu, wyrażeniu własnej opinii i potrzeb dotyczących danego terenu, pamiętając, że ostateczna odpowiedzialność spoczywa na planiście, projektancie bądź architekcie. Ingerencja społeczeństwa zazwyczaj polega na opracowaniu danych ilościowych zebranych z przeprowadzonych ankiet i wywiadów. Z zamiarem przystąpienia do procesu partycypacji powinno się jasno określić stopień ingerencji interesariuszy i proces opracowywania danych otrzymanych w wyniku prowadzonego eksperymentu. [1] Ankiety przeprowadzane w procesie badania planistycznego, urbanistycznego, bądź społecznego oraz do każdej innej dziedziny nauki, są ważnym elementem włączania społeczeństwa w proces podejmowania decyzji i uzyskania wizji ogółu ludności. Wywiady przeprowadzane podczas ankietowania są nieodłącznym elementem przynoszącym dodatkowe ważne informacje i wskazówki, których mieszkańcy nie potrafią przekazać słowem pisanym w kwestionariuszu lub rysunkiem. Rozmowę personalną zalicza się do badań jakościowych. Ankieter najlepiej osoba bezpośrednio odpowiedzialna za badania, projekt architektoniczny lub przedsięwzięcie planistyczne powinna umiejętnie prowadzić rozmowę, zachęcając i zaciekawiając dyskutanta własną ideą. Dzięki temu uzyska jego przychylności i otrzyma wiarygodne, pomocne dane dla uzyskania satysfakcjonującego rezultatu badań. Partycypacja społeczna to przede wszystkim komunikacja społeczna, a rozsądny wykształcony planista, urbanista to dobry psycholog, socjolog i społecznik.

Metody badań społecznych
1) Ankiety – jedne z form badań przeprowadzane w celu uzyskania zdania większości, na temat postawionego problemu badawczego, najczęściej za sprawą kwestionariusza z pytaniami zamkniętymi i otwartymi, możliwe do wypełniania przez respondenta, bądź ankietera wykonującego doświadczenie. Badacz budujący ankietę, zazwyczaj ma w zamyśle eksperyment dotyczący ogólnej wiedzy ludności, którą może uzyskać w wyniku badań ilościowych. [1] Grupa respondentów wybierana do próby na ogół jest przypadkowa, jednak w zależności od postawionej tezy, hipotezy, bądź pytania badawczego, w gronie ankietowanych powinny znaleźć się osoby, które uwiarygodnią przeprowadzany eksperyment.

Kwestionariusz przygotowywany przez badacza powinien zawierać:
– tytuł,
– wprowadzenie,
– metryczkę respondenta,
– pytania zamknięte lub otwarte,
– plan, rysunek, miejsce do graficznego wyrażenia swojego zdania,
– podziękowanie. [1]

Elementy ankiety wymienione powyżej stanowią gruntowne punkty każdego kwestionariusza stosowanego do badania ankietowego. Podziękowanie jest elementem koniecznym w przypadku ankiet internetowych, pocztowych, prasowych, takich w których nie ma bezpośredniego kontaktu z osobą przeprowadzającą eksperyment. W innym przypadku dopuszcza się podziękowania ustne na zakończenie rozmowy – wypełniania ankiety. Proces przygotowywania kwestionariusza przez badacza jest niezwykle istotny. W ankiecie nie powinno być zbyt wiele pytań, najczęściej max 10-15. Objętościowo nie stosuje się dłuższych niż 1-2 strony A4, ponieważ to znacznie zniechęca ankietowanych przed wypełnieniem formularza. W przypadku pytań otwartych, należy zapewnić odpowiednią ilość miejsca na odpowiedź. Trzeba zwracać uwagę na wielkość liter i formułowanie zagadnień.

2) Wywiad indywidualny – polega na bezpośredniej rozmowie z ankietowanym według wcześniej ustalanego scenariusza rozmowy, przybierającego logiczną całość, w celu uzyskania jak najlepszych wyników badania. W odróżnieniu od ankiet, wywiad daje możliwość zdobycia danych do społecznych badań jakościowych. Sondaż indywidualny jest dużo trudniejszych i bardziej pracochłonny, ponieważ ankieter musi poświęcić niemało czasu każdemu z badanych. Dodatkowo osoba przeprowadzająca wywiad musi posiadać wiedzę dotyczącą eksperymentu i dziedziny, która odnosi się do postawionego problemu. Jednak dobry ankieter to kluczowy element sukcesu, jeśli chcemy uzyskać wiarygodne dane i co więcej opinię ludności, niekoniecznie zapisaną na kartce, ale wyrażoną w swobodnej rozmowie, inteligentnie poprowadzonej przez wywiadowcę, dostosowanej do konkretnego respondenta.

Scenariusz wywiadu powinien składać się z:
– wprowadzenia,
– metryczki respondenta,
– pytań, tematów do rozmowy,
– podziękowania.

Schemat programu wywiadu jest podobny do projektu kwestionariusza, lecz nie jest wypełniany przez ankietowanego. Osoba koordynująca rozmowę, dzięki takiej formie badania, ma większą szansę swobody i w miarę możliwości dostosowywania algorytmu konwersacji do badanego. Metryczka respondenta niezbędna przy każdej formie badania jest jednym z elementów wywiadu, jednak dopuszcza się zebranie jej w postaci zwyczajnej ankiety z pytaniami zamkniętymi. Jest to dużo łatwiejsze i bardziej komfortowe niż w przypadku bezpośredniego pytania o wiek, czy wykształcenie respondenta. Wywiad to niewątpliwie najefektywniejsza struktura badania, daje możliwość pogłębiania tematyki rozmowy, nawet w sytuacji lakonicznego rozmówcy. Jednak wywiadowca to nie tylko dobry mówca, ale przede wszystkim słuchacz, który potrafi znieść żale, humory i narzekania ankietowanego niezadowolonego bieżącą stanem zagospodarowania przestrzeni, lokalną polityką, a nawet „dzisiejszą pogodą”. Objaw uważnego słuchania, daje poczucie ważność i dużej roli respondenta w przeprowadzanym badaniu, dzięki czemu zyskanie sympatii i rzetelnych danych. Wywiad powinien być tak przeprowadzony, aby osoba, która brała udział w badaniu, odniosła satysfakcję z rozmowy i zadowolenie o wniesieniu czegoś w proces tworzenia, odbudowy, kreowania własnej przestrzeni lub swojego doświadczenia do „wielkiej” nauki. [1]

3) Rysunek – jeden z elementów badań społecznych, traktowany jest jak forma zadawania pytań, bądź udzielania odpowiedzi, daje możliwość zebrania danych jakościowych, ale też ilościowych. Jest niewątpliwie najtrudniejszą z postaci przeprowadzania badań, lecz dostarcza najciekawsze, najbardziej wiarygodne wyniki urbanistycznego eksperymentu, z którego można odczytać jak mieszkańcy widzą daną przestrzeń, jakie punkty, linie, obszary traktują za najważniejsze i jaki obraz buduje się w ich świadomości. Problem w przekonaniu respondentów do uczestnictwa w ankiecie, rośnie wraz z wiekiem ankietowanych. Najczęstsze tłumaczenia o braku talentu, widzenia przestrzennego, pod którym kryje się strach przed oceną ich zdolności przez badacza, są najtrudniejsze w całym procesie. Jednak odpowiednie przygotowanie wywiadowcy i podejście do respondenta oraz zachęta, wytłumaczenie, że nieważny jest walor artystyczny, zachowanie skali i stosowanie oznaczeń geodezyjnych może przynieść duży sukces eksperymentu. Spontaniczne wybory rysowanych elementów i dostosowywanie wielkości danego obiektu dla urbanisty, architekta pozwala na wysnucie dodatkowych wniosków na temat przyszłego budowania przestrzeni. To jak społeczeństwo widzi miasto jest najważniejsze, ponieważ planista, urbanista, architekt jest właśnie dla nich. Im więcej zadowolonych odbiorców, tym większy sukces dla usługodawcy, którym niewątpliwie są pracujący w dziedzinie architektury. [1]

Mentor w przeprowadzaniu tego typu badań – Kevin Lynch, na podstawie eksperymentu w budowaniu mapy mentalnej przez zadane grono ludzi, zdefiniował 5 podstawowych elementów:
– drogę,
– krawędź,
– obszar,
– węzeł,
– punkt orientacyjny, [2] z których podświadomie ankietowani budują swój obraz miasta oraz przekazują ważne informacje uczonym.

Podsumowanie
Jak zrozumieć ideę kształtowania miasta dla ludzi? Jak umiejętnie wykorzystać potrzeby społeczeństwa? Wiele ważnych pytań pojawia się przy wykonywaniu niemal każdego projektu zagospodarowania przestrzeni miejskiej. Powyższe metody przeprowadzania badań społecznych, sformułowane przez prof. dr hab. inż. arch. Krystynę Pawłowską, niewątpliwie pomogą przygotować się do pracy ze społecznością lokalną. W tym artykule skupiałam się na budowaniu relacji z miejscową ludnością i zbieraniu najpotrzebniejszych informacji o terenie, którego dotyczy projekt, badania. W następnym zaprezentuję zasady partycypacji społecznej, które pomogą aktywizować miejscową ludność.

Bibliografia:
[1] Pawłowska K., 2010, Zanim wybuchnie konflikt, Kraków
[2] Lynch K., 1990, The Image of the City, Massachusetts, and London, England

Autorką powyższego tekstu jest Milena Stettner