System przyrodniczy miasta jako ważny element strukturalizujący tkankę miasta stanowi nieodłączną część organizmu miejskiego. Czy jednak planiści mają wystarczające narzędzia do ochrony terenów otwartych przed zabudową i do tworzenia spójnego systemu zieleni w mieście?
Zanim przejdziemy do systemu przyrodniczego miasta trochę słów o zieleni. Jak wiemy jest elementem infrastruktury miejskiej pełniącym szereg funkcji. Zieleń zapewnia prawidłowe funkcjonowanie nie tylko elementów przyrodniczych, ale też zapewnia komfort życia mieszkańcom. Dobre planowanie terenów zielonych, rozmieszczenie i (przede wszystkim) ich ochrona dają nam sprawnie działający system przyrodniczy miasta.
- publiczną – najwartościowszą dla tkanki miasta (np. parki miejskie);
- pół-publiczną – o specjalnym przeznaczeniu (np.: ogrody botaniczne, zoologiczne, cmentarze);
- osiedlową – podwórka, przegródki;
- produkcyjną – sady, pola uprawne, łąki – zwykle jako strefa zewnętrzna miasta;
- towarzyszącą zabudowie jednorodzinnej.
Cała ta zieleń stanowi tereny otwarte pełniące rozmaite funkcje, niezbędne do zrównoważonego rozwoju i odpowiedniego funkcjonowania miasta. Możemy je podzielić funkcje przyrodnicze, kulturotwórcze i użytkowe integrujące lokalne społeczności. I tak:
- do przyrodniczych zaliczymy: klimatyczną (poprawa jakość powietrza), hydrologiczną, biologiczną;
- kulturotwórcza: wychowawcza, estetyczna, psychologiczna (zieleń uspokaja), społeczną;
- użytkowa – tereny rekreacyjno-sportowe, edukacyjne, reprezentacyjne.
Jak widzimy rola zieleni jest niezastąpiona. Sprawne zarządzając i organizując tereny otwarte budujemy system przyrodniczy miasta. Jest on rozumiany jako: ogólna nazwa zbioru koncepcji planistycznych, których wspólnym celem jest wyłonienie w strukturze miasta obszarów powiązanych przestrzennie, które powinny pełnić przede wszystkim tzw. funkcję środowiskotwórczą (B. Szulczewska, E. Kaliszuk). Sprawnie funkcjonujący system zapewnia nam podtrzymanie w silnie zurbanizowanym środowisku roślinności na odpowiednim poziomie. Na taki system składają się:
- Obszary węzłowe – podstawowe elementy źródłowe systemu, mające znaczenie klimatyczne, hydrologiczne i/lub biologiczne dla całego miasta, a nawet regionu miejskiego (w mieście to np. parki miejskie, lasy);
- Węzły – wspomagające elementy źródłowe systemu;
- Korytarze – podstawowe elementy tranzytowe SPM, łączące obszary węzłowe i węzły oraz regionalny system przyrodniczy w całość (np. w Warszawie Wisła);
- Sięgacze – wspomagające elementy tranzytowe SPM, które wychodząc z obszarów węzłowych, węzłów i korytarzy, zwiększają ich oddziaływanie na tereny otaczające.
W literaturze wyróżniono różne modele systemów, których jednak w rzeczywistości nie da się idealnie wdrożyć, ale patrząc na plany miast dostrzeżemy ich zarysy. Do najpopularniejszych należą:
- model pierścieniowy – powstał w wyniku lokalizowania terenów zieleni na miejscu starych wyburzonych fortyfikacji, które obejmowały przeważnie miasto pierścieniem murów obronnych (a);
- model klinowy – wadą jest brak powiązań pomiędzy klinami (b);
- model pierścieniowo-klinowy – najbardziej optymalny dla miasta (c);
- model pasmowo węzłowy – często spotykany i dobrze działający układ przyrodniczy (płaty i korytarze).
Więcej o modelach znajdziecie tutaj, a o zielonych pierścieniach współdziałających przy miastach tu.
System przyrodniczy miasta zapewnia nam wiele korzyści przyrodniczych, o których często nie zdajemy sobie sprawy, bo nas nie dotyczą. Poza doprowadzaniem świeżego powietrza i oczyszczaniem zanieczyszczonego, wspomaga infiltrację wód, zapewnia ciągłość biologiczną terenów przyrodniczych. Z punktu widzenia mieszkańców, tereny te integrujące ich tworzą duch miejsca, na trwale zapisujący się w świadomości społeczeństwa.
Wytworzenie optymalnego systemu dla miasta wymaga współdziałania wielu dziedzin nauki. Trzeba uwzględnić dominujące wiatry na danym terenie, strukturę przestrzenną miasta, a przy wytyczaniu korytarzy nie można zapominać o potrzebach rozwojowych aglomeracji. I tak Kraków, otoczony od zachodu konurbacją śląską, a od wschodu zanieczyszczeniami huty wymaga realizacji stabilnego, sprawnie funkcjonującego systemu przyrodniczego wspomaganego zielonym pierścieniem. Istotą osiągnięcia sukcesu, w pełni działającego SMP jest ochrona terenów otwartych przed zabudową.
W Polsce w większości obszarów metropolitalnych istnieją jeszcze możliwości ukształtowania spójnego układu przyrodniczych terenów otwartych i zielonych pierścieni wokół metropolii. Historia SMP w Polsce sięga lat 80., a idea rozwinęła się w 90. Obecnie miasta tworząc system przyrodniczy wpisują go do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania, które jak wiemy prawnie nie chroni terenów przez zabudową (chyba, że ochrona wynika z przepisów odrębnych). I tak Warszawa w swoim studium (plansza 16.) tworzy System Przyrodniczy Warszawy, składający się z: obszarów podstawowych (np.: Las Kabacki czy Dolina Wisły) i obszarów wspomagających, które spięte są razem licznymi powiązaniami przyrodniczymi. Wśród obszarów wspomagających wyraźnie zarysowane są korytarze/kliny wymiany powietrza. Problemem jednak nadal pozostaje prawna ochrona ich przed zabudową, co widać po klinie mokotowskim, który kolejnymi inwestycjami pomału zanika i zatraca swoje funkcje przyrodnicze.
Źródła:
- B. Szulczewska, E. Kaliszuk: Koncepcja systemu przyrodniczego miasta: geneza ewolucja i znaczenie praktyczne
- J.M. Chmielewski: Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast