Czynniki urbanistyczne zostały sformułowane przez prof. Tołwińskiego na początku XX w. Jednak zarówno one, jak również wiele innych teorii prekursora współczesnej polskiej myśli urbanistycznej jest aktualnych do dzisiaj. Przedstawiamy jedną z nich.
Profesor Tadeusz Tołwiński urodził się w 1887 r. w Odessie, ale wychowywał się i kształcił w Warszawie, tam ukończył szkoły średnie. Studiował architekturę w Karlsruhe, gdzie uzyskał dyplom. Swoje zainteresowanie budową miast rozwinął jednak na dalszych studiach we Włoszech i Anglii, gdzie zapoznał się w ideą “miasta ogrodu” Howarda. Równocześnie odbywał liczne podróże naukowe do Stanów Zjednoczonych, Francji czy Rosji.
Od początku istnienia Politechniki Warszawskiej (1915) Tołwiński był silnie z nią związany – po uruchomieniu Wydziału Architektury rozpoczął tam pracę. W 1918 został kierownikiem Katedry Budowy Miast, a po otrzymaniu w 1920 nominacji na profesora nadzwyczajnego kierownikiem samodzielnego Zakładu Urbanistyki.
Wielkim dziełem profesora, w którym ujął pełnię swoich teorii, jest “Urbanistyka” tom I (1934) i II (1937). Tołwiński poddaje rewizji XIX-wieczne podejście do działania doraźnego i impulsywnego w rozwiązywaniu problemów miast, które borykały się, w wyniku industrializacji, z silnym napływem mieszkańców. Podważa zasadność koncepcji haussmannowskiej przebudowy miast – uznał, że zmiany Paryża są jednostronne i nie rozwiązują palących problemów mieszkańców. Tołwiński proponuje metodę “stawiania diagnozy”, na podstawie której wypracowany zostanie model działania i rozwiązania konfliktów oraz działania na przyszłość zanim takie punkty zapalne powstaną. Ta obecnie oczywista teoria przetrwała do dzisiaj i raczej pozostanie ponadczasowa. Wychodzi jednak na przeciw zasadom średniowiecznym, renesansowym oraz barokowym, kiedy to chciano stworzyć jeden ogólny schemat dla wszystkich miast.
Podejście Tołwińskiego jest historyczne – pełne poznanie historii miasta i czynników, które miały wpływ na rozwój daje nam pogląd, diagnozę oraz punkt wyjścia do planowania nowej zabudowy. Dzięki poznaniu popełnionych w przeszłości błędów nakreślimy taką przyszłość, w której ich unikniemy. Działania jakie podejmujemy w tym podejściu mają pewną metodę i hamują działania przypadkowe.
Tadeusz Tołwiński wyznaczył sześć czynników urbanistycznych powstania i rozwoju miast w przeszłości. Mimo iż dotyczą miast historycznych do dzisiaj, są jak najbardziej aktualne i dotyczą każdego miasta. Te czynniki to:
- Warunki przyrodnicze – jest to najstarszy, wręcz pierwotny czynnik – wyraża się w oddziaływaniu na formę miasta położenia geograficznego, ukształtowania terenu, budowy geologicznej, zasobów minerałów, typu klimatu.
- Czynnik gospodarczy – warunkowany możliwościami wykorzystania surowców naturalnych na rozwój produkcji – dobrym przykładem są miasta starożytne, które powstawały na terenach żyznych, mogły one zaspokoić podstawowe potrzeby, obecnie np. miasta powstałe w wyniku obecności surowców naturalnych.
- Czynnik militarny – mury dawały schronienie i możliwość obrony ludności; do obrony wykorzystywano również uwarunkowania naturalne – obecność bagien czy niedostępne wzniesienia – np. Biskupin czy Metz. W średniowieczu istotne było, aby droga wiodąca do miasta obchodziła je od lewej strony – wojownicy nadchodzący mieli je wtedy od prawej, a w prawej ręce trzymali miecz, którym nie mogli się zasłonić przed strzałami. Obecnie ten czynnik ma mniejsze znaczenie i przerodził się w kwestię bezpieczeństwa w mieście.
-
Czynnik komunikacyjny – kluczowe dla lokalizacji niektórych miast jest istnienie węzłów dróg różnego rodzaju – dające możliwość dla rozwoju produkcji, wymiany towarów, itp. – np. Gdańsk przez wieki stanowił ważne centrum handlowe Europy.
- Czynnik obyczajowo-prawny – wygląd miast był warunkowany przepisami prawnymi (np. prawo lokacyjne magdeburskie) lub tradycjami i niepisanym prawem. Układ przestrzenny i charakter miasta odzwierciedla strukturę społeczną. W Paryżu po przebudowie osób biedniejszych nie było stać na mieszkania, przez co silnie rozrosły się przedmieścia i do dzisiaj dla Francuzów idealnym miejscem do zamieszkania jest przestronny apartament zlokalizowany w kamiennicy położonej w „dobrej dzielnicy”, przy prestiżowym bulwarze.
- Czynnik kompozycji urbanistycznej – czyli świadome działanie urbanisty, które odzwierciedla się w formie miasta.
Rozwój miasta jest czymś ciągłym, zatem czynniki przeplatają, nakładają się oddziałując równocześnie. W zależności jednak kontekstu geograficznego i historycznego miały różne znaczenie – dla miast afrykańskich do dziś czynnik naturalny odgrywa ważną rolę, natomiast dla europejskich o dogodnych warunkach klimatycznych ważniejsze były czynniki gospodarcze i komunikacyjne.
Tołwiński uznawany jest za twórcę polskiej historii urbanistyki jako dziedziny wiedzy oraz za jej najwybitniejszego przedstawiciela. Przedstawione przez niego teorie do dzisiaj są aktualne i każde działanie urbanistyczne bazuje na tych podstawowych prawach.
Źródła:
- Zarys historii urbanistyki, Wiesław Gruszkowski;
- Miasta przyszłości według historii urbanistyki, Maciej Motak;
- Wspomnienia pośmiertne: Tadeusz Tołwiński, Niemojewski, Lech Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego – pełna biografia Tadeusza Tołwińskiego tutaj;
- Wielki Paryż, wielkie wyzwanie, Anna Majewska ze strony ebuilder.pl