W celu poznania krajobrazu najczęściej prowadzi się badania poszczególnych jego elementów, każdego oddzielnie, a następnie wyniki takich badań syntezowane są w celu uzyskania obrazu całościowego. Takie podejście nie jest do końca prawidłowe – przecież środowisko przyrodnicze to nie jest suma jego składników. Skomplikowane relacje między geokomponentami zmuszają do badania środowiska jako zintegrowanej całości, tak aby poza bazowaniem na strukturze krajobrazu wykorzystywać również jego dynamikę. Jednym ze sposób takiego podejścia jest wyróżnienie w krajobrazie porządków przestrzennych.

Porządki przestrzenne (według Balona) są to główne prawidłowości „uporządkowania” środowiska przyrodniczego w przestrzeni, a zatem jego przestrzenne zróżnicowania, rozpatrywanego w sposób całościowy. Występowanie porządków przestrzennych wyraża się poprzez zróżnicowanie zarówno elementów, jak i cech środowiska. Podstawę wyróżniania poszczególnych porządków przestrzennych w środowisku są cechy przewodnie, które wpływają na pozostałe cechy. Zmienność krajobrazowa środowiska związana jest ze zróżnicowaniem szerokości geograficznej. Co ważne „krajobraz w każdym miejscu jest efektem nakładania się na siebie porządków przestrzennych” (Balon).

Podstawowe porządki przestrzenne:

• strefowość,
• pasowość,
• stopień kontynentalizmu lub oceanizmu,
• piętrowość (występuję tylko na obszarach górskich),
• sekwencja morfologiczna.

Strefowość:

Wyróżnia się siedem podstawowych stref krajobrazowych (występują po obu stronach równika):

• równikową,
• podrównikową,
• zwrotnikową,
• podzwrotnikową,
• umiarkowaną ciepłą,
• umiarkowaną chłodną,
• polarną.

Ich regularny układ jest zaburzony poprzez występowanie mórz i oceanów, pasm górskich, wzniesień a także prądów morskich, cyrkulacji barycznych itp. Strefowość to porządek przestrzenny określający globalne zróżnicowanie krajobrazu. Pamiętać jednak należy, że wszelkie jego modyfikacje odnoszą się do skali regionalnej, a ich skutki odczuwalne są lokalnie (np. zmiana pogody).

Pasowość:

Ta zmienność krajobrazu związana jest z występowaniem jednostek tektoniczno-morfologicznych. W skali globalnej wyróżnia się obszary nizinne, wyżynne i góry. Ze względu na możliwość wyznaczania pasów o różnym stopniu ogólności, w skali regionalnej można zastosować inny podział, np. w Polsce: pobrzeża, pojezierza, niziny staroglacjalne, góry i wyżyny, obniżenia podgórskie itp. Ten porządek przestrzenny zaznacza się również w skali lokalnej, np. poprzez różnice w typach rzeźb. Co ważne, na obszarach górskich pasy te są znacznie węższe niż na pozostałych terenach.

Stopień kontynentalizmu lub oceanizmu:

Tutaj zmienność krajobrazu związana jest z oddziaływaniem mórz i oceanów na obszary lądowe. Najczęściej ten porządek przestrzenny wykorzystywany jest w kontekście klimatycznych (np. przy określaniu długości okresu wegetacyjnego czy rocznych amplitud temperatur), chociaż nie jest to jedyne zastosowanie – dotyczy zbiorowisk roślinnych oraz procesów morfogenetycznych. Skutkiem oddziaływania mórz i oceanów jest powstanie tzw. środowisk oceanicznych i kontynentalnych, a pomiędzy nimi stref przejściowych.

Ważne jest, że prądy chłodne docierające do wybrzeży powodują powstawanie obszarów kontynentalnych przy wybrzeżach morskich. Swobodne docieranie oddziaływania zbiorników wodnych zaburzane jest często przez występowanie barier terenowych, np. pasm górskich.

Pasowość określa zróżnicowanie krajobrazu głównie w skali globalnej, jednak wszelkie jego modyfikacje dotyczą skali regionalnej. W skali lokalnej odczuwalne są jego skutki, np. rozkład opadów.

Piętrowość:

Związana jest ze zróżnicowaniem wysokości bezwzględnej w górach. Ten porządek przestrzenny dotyczy bowiem tylko obszarów górskich – ma więc zasięg ograniczony, ale charakter globalny. Zgodnie z Trollem, w górach wyróżnia się cztery podstawowe piętra:

• stepowo-pustynne,
• leśne,
• peryglacjalne,
• glacjalne.

Oddzielone są od siebie tzw. granicami istotnymi: dolną granicą lasu, górną granicą lasu i granicą wieloletnich śniegów. Oczywiście w skali regionalnej przedstawiony układ ulega modyfikacjom: brak jest niektórych pięter, bądź są one dzielone na mniejsze jednostki. Jednak największe modyfikacje pojawiają się przy rozpatrywaniu problemu w skali lokalnej, gdzie dochodzi do zmiany wysokości granic spowodowanej np. ekspozycją stoków danego pasma górskiego. Góry, które stanowią wspomnianą wcześniej barierę między strefami klimatycznymi pojawia się asymetria piętrowości.

Sekwencja morfologiczna:

Zróżnicowanie krajobrazu wynika ze zmienności wysokości względnej. W skali regionalnej rozpatruje się różnice między obszarami górskimi, wyżynnymi oraz nizinnymi. Skala lokalna pozwala na analizowanie sekwencji z uwzględnieniem takich czynników jak np. wysokość względna, odległość osi doliny od linii grzbietu czy historia rzeźby obszaru. Tutaj też duży wpływ ma działalność człowieka, która powoduje zróżnicowanie wewnętrzne układów sekwencji. Na skutek zmian użytkowania terenu zwiększa się stopień fragmentyzacji układu.

Podsumowanie:

Krajobraz jest efektem nakładania się na siebie porządków przestrzennych. Każdy lądowy obszar kuli ziemskiej można określić za pomocą pięciu opisanych parametrów: strefowości, pasowości, stopnia kontynentalizmu lub oceanizmu, piętrowości i sekwencji morfologicznej. Syntetyczna informacja o krajobrazie we wszystkich skalach powstaje w skutek zestawienia ze sobą wymienionych parametrów.

 

Bibliografia:

• Jarosław Balon, Organizacja krajobrazu w skali globalnej, regionalnej i lokalnej, 
• Jarosław Balon, Porządki przestrzenne- syntetyczna koncepcja krajobrazu, 
• Jarosław Balon, Typy krajobrazu jako narzędzie gospodarowania środowiskiem przyrodniczym Tatr,
• Jarosław Balon, Porządki przestrzenne – syntetyczna wizja krajobrazu.