Tereny poprzemysłowe – co kryje się pod tym terminem? Zgodnie z Programem Rządowym dla terenów poprzemysłowych są to „zdegradowane, nieużytkowane lub nie w pełni wykorzystane tereny przeznaczone pierwotnie pod działalność gospodarczą, która została zakończona” (1). Profesor Bolesław Domański (2) do tej definicji dodaje kwestię obszarów zdegradowanych przez działalność przemysłową, w tym składowiska odpadów, skażenie wód i gleb, czyli najbliższe otoczenie zakładów przemysłowych. Pozostając w obszarze definicji warto doprecyzować, iż w odniesieniu do terenów poprzemysłowych najczęściej stosuje się termin restrukturyzacji. Restrukturyzacja terenów poprzemysłowych to przekształcenie zmierzające do ponownego wykorzystania terenów poprzemysłowych w celach produkcyjnych lub pozaprodukcyjnych (2).

A jak w Polsce wyglądały przemiany terenów przemysłowych w przeciągu ostatnich 200 lat?

Historia terenów przemysłowych silnie wiąże się z rewolucją przemysłową, która przyczyniła się do gwałtownej industrializacji i urbanizacji miast. Na przełomie XIX i XX w. nowo powstające zakłady przemysłowe lokalizowano na terenach o dobrych warunkach topograficznych, wyposażonych w infrastrukturę techniczną, znajdujących się w sąsiedztwie dogodnych połączeń komunikacyjnych (3). Miejsca te były silnym magnesem przyciągającym potencjalnych pracowników. Ludzie ci stworzyli nową warstwę w strukturze społecznej miast, co przyczyniło się do rozwoju budownictwa przyzakładowego. Opisywana zabudowa powstawała w sposób tani, szybki i bez wygód, co miało przełożenie na szybki stopień pogarszania się stanu technicznego tych budynków. Do II wojny światowej następował dynamiczny rozwój przemysłu fabrycznego (4).

Okres powojenny to czas, w którym przemysł stanowił o sile polskiej gospodarki. W socjalizmie stare fabryki i wytwórnie, zlokalizowane w obszarach śródmiejskich, zostały spetryfikowane, a ekspansja terytorialna przemysłu doprowadziła do powstania wielu nowych zakładów przemysłowych na obrzeżach miast. Wiązało się to z przejmowaniem przez przedsiębiorstwa państwowe gruntów prywatnych właścicieli i ich ekstensywne zagospodarowanie. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1989 roku.

Transformacja ustrojowa przeniosła na polskie realia tendencje, które występowały już po II wojnie światowej w krajach gospodarki rynkowej. Do nich należy zaliczyć przede wszystkim:

• relokację produkcji przemysłowej z centrum miast na ich obrzeża, w pobliżu ważnych arterii komunikacyjnych (proces dezindustrializacji);
• rosnącą wrażliwość ekologiczną;
• wzrost znaczenia transportu samochodowego (2).

Ponadto duży wpływ na sytuację przemysłu w tym okresie wywarły globalizacja i rozwój technologiczny, co spowodowało diametralną zmianę struktury zatrudnienia (zdecydowany wzrost w trzecim sektorze gospodarki). W Polsce w latach 90. XX wieku występowała duża nadwyżka terenów poprzemysłowych, a ich restrukturyzacja stała się istotnym problemem polityki miejskiej.

Historię przemysłu doskonale przedstawia wykres stworzony przez francuskiego ekonomistę – J. Fourastié, ukazujący strukturę zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki:

Przypisy:

(1) Ministerstwo Środowiska, Program rządowy dla terenów poprzemysłowych przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 27 kwietnia 2004 roku. Warszawa, ss. 3.

(2) Domański, B.(2000): Restrukturyzacja terenów poprzemysłowych w miastach w monografii Rewitalizacja, rehabilitacja i restrukturyzacja – odnowa miast. Monografia pod redakcją A. Geissler. Kraków: Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, ss. 108 – 109

(3) Słodczyk, J.(2003). Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia. Opole: Uniwersytet Opolski, ss. 155 – 156.

(4) Gorgoń, J., Gasidło, K., Kamiński, Z.(2007): Znaczenie przekształceń terenów miejsko – przemysłowych w procesie rewitalizacji miast w monografii Rewitalizacja miast w Polsce. Pierwsze doświadczenia. Monografia pod redakcją Piotra Lorensa. Warszawa: Urbanista, ss. 178.