AKTUALNOŚCI

Syntezy krajobrazowe – wprowadzenie

Tworzenie koncepcji optymalizacji gospodarowania krajobrazem jest niezwykle istotne w dzisiejszym świecie, który to niestety w coraz częściej nieodwracalny sposób ingeruje w kształt krajobrazu. Poprzez badania ekologiczno-krajobrazowe dąży się do określenia zasobów i potencjału, a także wykorzystania i funkcji krajobrazu. Realizowane jest to poprzez analizy systemów przyrodniczych oraz technicznych, co ostatecznie skutkuje oceną i wartościowaniem krajobrazu, a dalej – określeniem problemów jego ochrony i kształtowania. Wskazane efekty badań powinny stanowić jednocześnie ostateczny wynik syntezy krajobrazu. W niniejszym artykule przedstawione zostały pojęcia stanowiące wprowadzenie do problematyki syntez krajobrazowych.

Środowisko przyrodnicze jako system

Środowisko określane jest jako ogół elementów ożywionych i nieożywionych (naturalnych i wytworzonych przez człowieka) występujących na danym obszarze oraz ich wzajemnie relacje (powiązania, zależności, oddziaływania). Krótko mówiąc: jest to zbiór komponentów i łącznych je relacji.

Tradycyjnie wyróżnia się osiem podstawowych komponentów środowiska (geokomponentów) – abiotycznych (nieożywione) i biotycznych (ożywione). Są to:

  • budowa geologiczna,
  • rzeźba terenu,
  • klimat,
  • stosunki wodne,
  • gleby,
  • szata roślinna (flora),
  • świat zwierzęcy (fauna),
  • użytkowanie terenu (na terenach przekształconych przez człowieka).

Wszystkie te elementy pozostają w ścisłej współzależności – bezpośredniej i pośredniej. Procesy abiotyczne wpływają na rozwój szaty roślinne i świata zwierząt – a więc komponentów biotycznych. Z drugiej strony szata roślina warunkuje stan i intensywność procesów abiotycznych (np. rozkładu opadów czy temperatur, a także wietrzenia litosfery). Ze względu na powszechność tego zagadnienia podawanie większej ilości przykładów jest zbędne.

W badaniach środowiska przyrodniczego podstawowe znaczenie ma traktowanie go jako systemu, którego powiązane ze sobą elementy tworzą całość. Co ważne, system ten nie jest sumą cech komponentów, ale wyróżnia się on nowymi cechami, powstałymi w skutek wzajemnych oddziaływań. Zgodnie z teorią systemów, każdy system (także środowiska przyrodniczego) można dostrzegać, wyodrębniać oraz tworzyć.

Pojęcie krajobrazu

Pojęcie krajobrazu jest trudne do zdefiniowania, być może z powodu przypisania mu zarówno znaczenia potocznego jak i naukowego. Przypuszczam, że definicji krajobrazu jest tyle, ilu jego badaczy.

J.I.S. Zonneveld definiuje krajobraz jako kompleksowy system, traktowany jako przestrzenny i materialny wymiar rzeczywistości ziemskiej. Charakteryzuje się on określonymi właściwościami, wśród których należy wymienić formę rzeźby terenu wraz z tworzącymi je skałami, stosunki wodne, cechy gleb, uwarunkowania klimatyczne oraz roślinność.

W naukach przyrodniczych krajobraz traktuje się najczęściej jako skomplikowany, wielowymiarowy i wielocechowy system, składający się z geokomponentów i tworzonych przez nie (krajobrazowych) jednostek przestrzennych, za które tradycyjnie uważa się tak zwane geokompleksy lub – coraz częściej – tkwiące w krajobrazowym tle płaty i korytarze (Forman, Godron).

D.L. Armand nadaje pojęciu krajobraz nieco bardziej terytorialny wydźwięk, podkreślając że krajobraz jest synonimem terytorialnego (środowisko lądowe) lub akwatorialnego (środowisko wodne) kompleksu terytorialnego.

A. Richling i J. Solon określają, że krajobraz zajmuje część przestrzeni, którą można przedstawić na mapie, a jego fizjonomia jest możliwa do przedstawienia na rysunku lub zdjęciu. Na dynamikę tego systemu wpływ mają procesy zachodzące pomiędzy komponentami środowiska. Każdy krajobraz podlega ewolucji.

Wśród cech krajobrazu należy wyróżnić:

  • skalę: krajobraz można analizować na poziomie kontynentu, regionu lub jego fragmentu, a także skali miejsca,
  • ewolucję: każdy krajobraz ma swoją historię,
  • granice: strefy przejściowe, ekotony czyli miejsca gdzie zachodzi zmiana komponentów (zmiana ekosystemów).

Pionowa struktura krajobrazu

Pionowa (wertykalna) struktura krajobrazu dotyczy wzajemnych związków pomiędzy geokomponentami, zlokalizowanymi w sferach krajobrazowych (litosfera, atmosfera, hydrosfera i biosfera), które przenikają i oddziałują na siebie. W związku z tym, że nie ma na świecie dwóch takich samych miejsc, badania struktury pionowej krajobrazu mają charakter punktowy lub małoobszarowy. Co więcej, najczęściej badana jest ona w skali lokalnej (dotyczą samych geokomponentów), jednak wszelkie hierarchie elementów tworzone są dla skali regionalnej lub globalnej (rozpatrywane są w podziale na wymienione sfery krajobrazowe).

Pozioma struktura krajobrazu

Pozioma (horyzontalna) struktura krajobrazu obejmuje zależności pomiędzy poszczególnymi przyrodniczymi jednostkami przestrzennymi. Podstawę określenia struktury poziomej stanowi dokładna analiza związków pomiędzy geokomponentami, czyli określenie struktury pionowej krajobrazu.

Jednostka krajobrazowa jest to fragment powierzchni Ziemi, jednolity pod względem istniejących komponentów na danym obszarze. Rodzajem jednostki przestrzennej są np. zlewnie.

Znacznie częściej krajobraz dzielony jest na geokompleksy, które definiowane są jako relatywnie zamknięte wycinki przyrody, stanowiące całość, dzięki zachodzącym w nim procesom i współzależności budujących go elementów. Pojęcie to dotyczy całości krajobrazu, czyli jego sfer, komponentów, elementów i cech, oraz obejmuje naturalną, ale i antropogeniczną „część” krajobrazu. Geokompleksy mają różne wielkości, dzięki czemu stanowią układ hierarchiczny: najmniejsze są homogeniczne, natomiast większe heterogeniczne (składaj się z mniejszych geokompleksów). Kondracki wyróżnił jedenaście szczebli taksonomicznych geokompleksów:

  • facja (jedyny geokompleks homogeniczny),
  • uroczysko,
  • teren (ekochora),
  • mikroregion fizycznogeograficzny,
  • mezoregion fizycznogeograficzny,
  • makroregion fizycznogeograficzny,
  • podprowincja fizycznogeograficzna,
  • prowincja fizycznogeograficzna,
  • podobszar fizycznogeograficzny,
  • obszar fizycznogeograficzny,
  • część świata.

 W skali lokalnej krajobrazu wyróżnia się facje, uroczyska i tereny, natomiast jednostki wyższych rang taksonomicznych to regiony.

Związki między komponentami

W celu poprawnego rozpoznania specyfiki środowiska przyrodniczego należy rozpoznać jego poszczególne składowe, a następnie przeanalizować relacje między nimi. Jest to sprzeczne z założeniami holizmu, czyli sposobu myślenia zakładającego, że możliwe jest badanie pewnych wyodrębniających się całości czy systemów bez znajomości szczegółów ich wewnętrznego funkcjonowania.

Stosując metodę analizy elementów składowych wyróżnia się jednostki przestrzenne, jednocześnie określając komponenty dominujące i podporządkowane. Za dominujące uznaje się budowę geologiczną i rzeźbę terenu (czyli komponenty najbardziej trwałe), za podporządkowane uznaje się natomiast komponenty hydrogeniczne, klimatogeniczne oraz biogeniczne. Jednak pamiętać należy, że w różnych regionach fizycznogeograficznych różne komponenty mają największe znaczenie. Na obszarach górskich czy wyżynnych ważne są budowa geologiczna i rzeźba terenu, natomiast na obszarach dolin i kotlin ważna jest głębokość wód gruntowych.

Bibliografia: