AKTUALNOŚCI

Standardy urbanistyczne dawniej i dzisiaj. Relikt przeszłości czy narzędzie przyszłości?

Zaspokajanie potrzeb bytowych danej społeczności od zawsze wiązało się z poziomem jej rozwoju cywilizacyjnego. Przejawiało się to w sposobie kształtowania przestrzeni życiowej [1]. Do okresu renesansu, siedziby ludzkie powstawały niejako w sposób naturalny, wynikający przede wszystkim z hierarchii społecznej i pełnionych funkcji (np. grody obronne i osady targowe). Od XV wieku zaś zaczęły pojawiać się koncepcje miast idealnych. Wiele z nich, jak „Utopia” autorstwa Morusa, „Miasto Słońca” Campanelli, „Sewarambia” Vairasse’a czy miasto – utopia de Foigny’ego zawierało postulaty wprowadzenia całkowitej kontroli nad społeczeństwem. Idee te zostały rozwinięte wraz z nastaniem rewolucji przemysłowej. W jej wyniku doszło do szeroko zakrojonych zmian w strukturze społecznej miast i pełnionych przez nie funkcji. Wzrost liczby ludności wraz z narastającą emigracją z terenów wiejskich stworzyły konieczność zmiany sposobu kształtowania miast i zapewnienia godziwych warunków bytowych. Odpowiedzi na wzrastające problemy bytowe szukali m.in. Morelly („Bazyliada), Fourier („Falanster” ) czy Howard („miasta-ogrody”). Ich pomysły były wdrażane w życie z różnym skutkiem, a chociaż koncepcje miast idealnych miały charakter wręcz komunistyczny i totalitarny, wprowadzały założenia, które aktualne są aż do dziś . Mianowicie, obywatelom utopijnych miast z założenia zapewniano dostęp do obiektów świadczących usługi społeczne, np. szpitali, szkół, ośrodków kultury
i urządzeń sportowych.

Plan Falansteru Źródło: pl.wikipedia.org

Plan Falansteru Źródło: pl.wikipedia.org

Na początku XX wieku rozważania dotyczące miast idealnych zaczęły kierować się ku projektowaniu nowych fragmentów istniejących struktur. Warto wymienić tutaj jednostkę sąsiedzką Perry’ego, który była wyznaczana promieniem rekrutacji szkoły podstawowej (ok. 1000 uczniów), stanowiącej element centrum społecznego. W Niemczech zaś rodziła się koncepcja społecznego osiedla mieszkaniowego, która trafiła następnie do Polski. Z racji ciężkiej sytuacji politycznej i ekonomicznej kraju w trakcie dwudziestolecia międzywojennego konieczne było dostosowanie idei do realiów, co przejawiło się w minimalizacji powierzchni mieszkań. Niemniej, dbano jednocześnie o udostępnienie mieszkańcom m.in. bibliotek czy świetlic.

Pierwsze założenia osiedlowe powstające po II Wojnie Światowej nawiązywały do przedwojennych rozwiązań. Jednakże stały one częściowo w sprzeczności z egalitaryzmem ideologii socjalistycznej, przejawiającej się w tworzeniu podobnych warunków bytowych dla wszystkich obywateli. W celu usystematyzowania zasad kształtowania budownictwa mieszkaniowego od 1951 roku wprowadzano normatywy, wyznaczające m.in. dostępność usług [2]. Określały one takie cechy lokalizacji obiektów usługowych jak:
• odległość od terenu osiedla mieszkaniowego,
• liczba osób, dla której przeznaczony jest obiekt,
• położenie w przestrzeni osiedla.

Przykładowo, program usług podstawowych z 1964 r. zawierał:
• zespoły urządzeń dziecięcych (szkoła podstawowa, przedszkole, żłobek, ogród dziecięcy) dla 8000 mieszkańców
• obiekty służby zdrowia (m.in. przychodnie) dla 5000-6000 mieszkańców
• obiekty handlowe i gastronomiczne, których powierzchnię określano
w odniesieniu do 1000 mieszkańców

Obiekty edukacyjne zalecano sytuować wewnątrz osiedli, natomiast ośrodki usługowo-handlowe na ich obrzeżach, co minimalizowało uciążliwość ruchu kołowego. Normatywy zmieniały się z czasem, gdyż dostosowywano je do panującej sytuacji ekonomicznej ( z reguły złej). Powodowało to nieukończenie wielu założeń osiedlowych w zakresie dostępności usług. Co więcej, konsekwencją ustalonych z góry zasad było niedostosowanie ich do potrzeb na poziomie lokalnym.

Normatywy były powszechne w projektowaniu przestrzeni mieszkaniowej w Polsce do roku 1989. Wtedy to, w wyniku przemian ustrojowych, zmienił się sposób organizacji przestrzeni usługowej w osiedlach, kształtowany obecnie przez deweloperów i projektantów. Jednocześnie zmieniła się własność podmiotów usługowych. Władze rządowe, a po reformach administracyjnych z 1990 i 1999 roku również samorządowe, stały się odpowiedzialne za placówki w dziedzinach takich jak edukacja, opieka zdrowotna, kultura i sport, gdyż należy to do ich zadań własnych. Równocześnie w tych gałęziach nastąpił przyrost jednostek prywatnych, które stanowią alternatywę dla publicznych instytucji. Inne punkty, na przykład handlowe
i obsługi finansowej, zarządzane są niemalże wyłącznie przez osoby prywatne.

Z racji relatywnie mniejszej skali nowych założeń architektonicznych, które nierzadko przyjmują formę uzupełnienia istniejącej tkanki, mieszkańcy są zależni od obiektów usługowych funkcjonujących wcześniej w danej okolicy [3]. W literaturze i opracowaniach planistycznych odnaleźć można przykłady określania wskaźników urbanistycznych dla różnych obiektów usługowych w obrębie terenów mieszkaniowych, jednakże zalecenia autorów znacznie się od siebie różnią [4].

Lokalizacja i dostępność punktów usługowych jest istotnym problemem towarzyszącym powstającym współcześnie osiedlom mieszkaniowym. Choć brak jasno określonych standardów w tym zakresie, kwestie te powinny być uwzględnione podczas tworzenia zapisów opracowań planistycznych na poziomie lokalnym. Wskazane byłoby zatem określenie obligatoryjnych lub dobrowolnych parametrów dla osiedli mieszkaniowych w ramach utworzenia polityki urbanistycznej na szczeblu krajowym. Szansą na to jest wprowadzenie przepisów przygotowywanego obecnie kodeksu urbanistyczno-budowlanego, którego założenia prezentowaliśmy tutaj.

Standardy urbanistyczne to cenne, a nawet niezbędne narzędzie w procesie kształtowaniu środowiska zamieszkania. Ich rola jest nie do przecenienia szczególnie w obliczu postępującego w Polsce procesu rozlewania się miast. Naturalnie, nie rozwiążą one wszystkich problemów polskiej przestrzeni, lecz mogą spowodować realną zmianę w doborze lokalizacji i sposobu zagospodarowania nowopowstających obszarów zabudowy mieszkaniowej.

Autorem powyższego tekstu jest Tomasz Nita.

Bibliografia:
[1] Wojtkun G., Osiedle mieszkaniowe w strukturze miasta XX wieku, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2004
[2] Chmielewski J.M., Mirecka M., Modernizacja osiedli mieszkaniowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001
[3] Szafrańska E., Wielkie osiedla mieszkaniowe w okresie transformacji – próba diagnozy i kierunki przemian na przykładzie Łodzi, [w:] „Osiedla blokowe w strukturze przestrzennej miast”, praca zbiorowa pod red. I. Jażdżewskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 219-236
[4] Zaliczyć można tutaj m.in. niniejsze prace: Dąbrowska-Milewska G., Standardy urbanistyczne dla terenów mieszkaniowych – wybrane zagadnienia, „Architecturae et Artibus”, nr 3, 2010, s. 17-31; Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, praca zbiorowa pod red. T. Bergiera, J. Kronenberga, Fundacja Sendzimira, Kraków 2010;
Ziobrowski Z., Urbanistyczne wymiary miast, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2012,