W jaki sposób zamienić drogę w ulicę miejską (oraz żyć długo i szczęśliwie pomimo wywołanych konfliktów)?

Ul. 3 Maja w Dąbrowie Górniczej w ciągu ostatnich kilkunastu lat ulegała stopniowej degradacji. Pretekstem do podjęcia działań na rzecz zmiany tego stanu była rewitalizacja centrum miasta. Jednym z elementów tego procesu było stworzenie pierwszej w Polsce koncepcji przebudowy ulicy śródmiejskiej i zmiany jej funkcjonowania na podstawie eksperymentów i testowania zmian tymczasowych.

Jeszcze w latach 90. XX w. ul. 3 Maja była handlowym i administracyjnym centrum Dąbrowy Górniczej. W wyniku rozwoju motoryzacji została zdominowana przez samochody – stała się  parkingiem obsługującym liczne banki, które zastąpiły usługi i punkty rzemieślnicze.  Budowa pobliskiej galerii handlowej przypieczętowała upadek terenu, który wcześniej był chętnie odwiedzaną przestrzenią publiczną. Mieszkańcy zaczęli nazywać to miejsce „ulicą bankową”.

Działania Urzędu Miejskiego, rozpoczęte w 2015 r. i finansowane w ramach pilotażowego programu rządowego „Modelowa Rewitalizacja Miast” (projekt „Fabryka Pełna Życia”), mają przywrócić ul. 3 Maja i całemu śródmieściu Dąbrowy Górniczej ich wartość i znaczenie. Ich częścią był proces „Żywa Ulica” – eksperyment urbanistyczny realizowany przez zespół badawczo-projektowy, który na bazie swoich doświadczeń zdobytych w innych polskich miastach stworzył metodę zwinnego projektowania urbanistycznego.

W jaki sposób realizowana była „Żywa Ulica”?

Proces dotyczący ul. 3 Maja rozpoczął się we wrześniu 2017 r. Składał się z kilku etapów i był oparty na współpracy z ludźmi, którzy codziennie z niej korzystają.

Pierwsza faza „Żywej Ulicy” miała charakter diagnostyczny. Zespół zaczął pracę od inwentaryzacji, analizy dokumentów miejskich oraz licznych rozmów z użytkownikami przestrzeni. Te działania dostarczyły informacji o podstawowych problemach ul. 3 Maja, związanych m.in. ze znaczną skalą nielegalnego parkowania, chaotycznym i przypadkowym wyposażeniem w meble miejskie oraz z potrzebą zmiany funkcji lokali użytkowych. Równolegle zespół „Żywej Ulicy” przeprowadził badania ruchu. Wyniki zostały przedyskutowane z uczestnikami otwartych warsztatów, a następnie wykorzystane podczas pracy nad projektem prototypu urbanistycznego, obejmującego organizację ruchu oraz zagospodarowanie przestrzeni.

W październiku 2017 r. zarządca drogi zmienił oznakowanie i na ulicy zaczęły obowiązywać nowe przepisy – wprowadzono strefę zamieszkania i ograniczono godziny dostaw. Zespół „Żywej Ulicy” ustawił ławki i donice, które wcześniej zostały zbudowane wspólnie z mieszkańcami oraz uczniami szkoły plastycznej. Układ mobilnych mebli miejskich miał utrudniać kierowcom rozwinięcie wyższych prędkości, a jednocześnie wzbogacać funkcję przekształconego miejsca. Nawierzchnia ul. 3 Maja została pomalowana w niebieskie pasy, które symbolizowały brak podziału na jezdnię i chodniki, dzięki któremu wszyscy uczestnicy ruchu mogli poruszać się po tym samym obszarze.

Po rozpoznaniu sytuacji wyjściowej i przygotowaniu prototypu nadszedł czas testowania zmian. Ten etap trwał 3 tygodnie ze względu na dostosowywanie się ruchu do nowej sytuacji. W tym czasie zespół “Żywej Ulicy” powtórzył badania ruchu, którego wyniki zostały wykorzystane do analizy porównawczej.  Okazało się, że w dzień powszedni (w okresie jesiennym!) liczba pieszych na ul. 3 Maja wzrosła o około 50%. Równolegle zespół prowadził obserwacje i wywiady z użytkownikami zmienionej przestrzeni, żeby dowiedzieć się, w jaki sposób prototyp wpływa na ich zachowania oraz postawy. Z sondażu ulicznego wynikało, że zdecydowana większość osób, które wzięły udział w badaniu, pozytywnie oceniła zaproponowane rozwiązania. Pracujący przy ul. 3 Maja byli jedyną grupą, której ponad połowa negatywnie wyraziła się o zmianach. Ich niezadowolenie uzewnętrzniło się także poza arkuszami ankiet – grupa przedsiębiorców przy wsparciu lokalnej telewizji zorganizowała protest przeciwko „Żywej Ulicy”. Mimo negatywnej atmosfery, która zrodziła się wokół procesu, udało się znaleźć przestrzeń na rozmowę. Protestujący wskazali, że tym, co szczególnie utrudnia im pracę, są ograniczone godziny dostaw i lokalizacja miejsc do rozładunku towarów. W trakcie spotkań wspólnie opracowano alternatywne pomysły, według których prototyp został zmodyfikowany.

Po zakończeniu testów na ul. 3 Maja planowano przywrócenie dawnego porządku. Władze miasta zdecydowały jednak, że ze względu na pozytywne efekty całego procesu nowa organizacja ruchu zostanie utrzymana. W związku z tym w listopadzie 2017 r. zespół  „Żywej Ulicy”przygotował wieloetapową koncepcję przebudowy tego terenu. Projekt zakłada, że ul. 3 Maja zostanie pierwszym woonerfem w regionie, a jego realizacja przybierze elastyczną formę – zagospodarowanie ulicy będzie mogło być względnie niskokosztowo dostosowywane do zmieniających się funkcji tego miejsca poprzez powiększanie lub pomniejszanie miejsca dla inicjatyw mieszkańców i handlu.

Od grudnia 2017 r. instytucje miejskie i organizacje pozarządowe prowadzą na ul. 3 Maja działania animacyjne. Obecnie (czerwiec 2018 r.) Urząd Miejski przygotowuje się do powołania Rady Ulicy, która ma być partnerem samorządu przy zarządzaniu przebudową i wprowadzaniu zmian do opracowanego planu przekształceń. Do czasu realizacji wspomnianej koncepcji przebudowy ul. 3 Maja będzie użytkowana w sposób pośredni, czego przykładem jest wyposażenie jej w maju 2018 r. w nowe – trwalsze niż tymczasowe – meble miejskie.

Jaka jest wartość procesu „Żywa Ulica”?

Proces przeprowadzony na ul. 3 Maja służył znalezieniu odpowiedzi na pytanie o kształt i jakość pomysłów projektowych przed ich realizacją w dopracowanej i kosztownej formie. „Żywa Ulica” była więc oceną eksploatacyjną, przeniesioną na etap początkowy planowania zmian. Ich wizja była wypracowywana stopniowo i w sposób transparentny, co wszystkim zainteresowanym pozwoliło oswoić się z przekształceniami, a chętnym – włączyć w ich kreowanie. Prototypowanie opierało się na rozwiązaniach intuicyjnych i namacalnych, których interpretacja nie wymagała specjalnych kompetencji – w ten sposób zlikwidowano wysoki próg dostępu związany z debatami na temat skomplikowanych zagadnień urbanistycznych o niewyobrażalnych skutkach. Testowanie zapewniło możliwość fizycznego korzystania z przekształconego miejsca, a przez to – obserwowania utrudnień związanych z wdrożeniem rozwiązań tymczasowych.  Na podstawie dyskusji o konsekwencjach realizacji przekształceń można było dotrzeć do realnych potrzeb użytkowników, a nie deklarowanych przez nich żądań lub obaw, które często pojawiają się w trakcie spotkań konsultacyjnych i blokują pracę nad innowacyjnymi pomysłami. Proces uzgadniania kierunku przekształceń bez przetestowania jego założeń pochłonąłby zbyt wiele pieniędzy i czasu, lub w ogóle zablokował jakiekolwiek zmiany.

Zespół „Żywej Ulicy” szczególną uwagę zwrócił na rozpoznanie sytuacji wyjściowej oraz monitorowanie skutków transformacji według jednego zbioru wskaźników transportowych. Poprzez porównanie danych z obu etapów prześledził zmiany w zachowaniach komunikacyjnych osób poruszających się po ulicy, które później można było zderzyć z preferencjami dotyczącymi jej funkcjonowania oraz wyglądu.  W ten sposób proces zyskał szczególną odporność na konflikt i zmianę poglądów użytkowników. Największym paradoksem, a jednocześnie polityczną wartością „Żywej Ulicy”, było jednak to, że proces wykreował miejsce, w którym przedsiębiorcy mogli zakwestionować jego założenia. Przed wdrożeniem zmian nie mogliby urządzić spotkania protestacyjnego, ponieważ ulica była zablokowana samochodami należącymi do nich oraz do ich klientów.

---

Więcej informacji o procesie „Żywa Ulica” w Dąbrowie Górniczej można znaleźć w prezentacji, raporcie z działań oraz w folderze Urzędu Miejskiego.

autor: Paweł Jaworski