Pojęcie krajobraz używane jest w języku potocznym nad wyraz często. Ponadto funkcjonuje ono w szeregu dziedzin nauki, m.in. w geografii, architekturze krajobrazu, archeologii, biologii, a także w gospodarce przestrzennej (chociaż tutaj wiele osób z pewnością mogłaby ze mną polemizować, bo czy gospodarka przestrzenna jest już dziedziną nauki?). Sam termin krajobraz (hol. Landscap) wywodzi się z malarstwa, pojawił się ok. XVI w.

Definicja krajobrazu

Czy zastanawiałeś się od jak dawna ludzie posługują się pojęciem krajobrazu? Myślę, że może zaskoczyć Cię fakt możliwości odnalezienia pierwszego znanego zapisu tego terminu w Biblii, a dokładnie w Księdze Psalmów. Użyto tam hebrajskiego słowa ,,noff”, które opisywało widok Jerozolimy. Co ciekawe – termin ten odnosił się do miasta, fragmentu przestrzeni najbardziej przekształconego przez człowieka, a nie jak mogłoby się komuś wydawać – do obrazu pól i lasów. W języku potocznym bowiem najczęściej termin ten stosuje się na określenie pewnego widoku (np. zapierający dech w piersiach krajobraz górski). Najogólniej możemy powiedzieć, że krajobraz to ogół cech przyrodniczych i antropogenicznych wyróżniających określony teren. Nauki geograficzne z kolei kładą nacisk na nowoczesne podejście krajobrazowe, które wyraża się w badaniu interakcji pomiędzy komponentami krajobrazu. Interakcje te powodują, że dany fragment powierzchni ziemi możemy uznać za całość. Doskonale opisuje to definicja Armanda – krajobraz to ,,ograniczony przestrzennie zbiór komponentów powiązanych ścisłym wzajemnym oddziaływaniem”.

Typy krajobrazu

Ze względu na stan i stopień zniszczenia (spowodowany działalnością człowieka) wyróżnia się następujące rodzaje krajobrazów:

• pierwotne(kształtują się one tylko i wyłącznie pod wpływem oddziaływania procesów zachodzących w środowisku przyrodniczym. Wpływ systemu antropogenicznego na kształtowanie się krajobrazu pierwotnego nie może mieć miejsca, zarówno w sposób pośredni, jak i bezpośredni. Krajobrazy takie wykazują zdolność do samoregulacji, ulegają one ciągłej ewolucji.),
• naturalne(nie zawierają istotnych elementów przestrzennych wprowadzonych w wyniku działalności człowieka. System antropogeniczny może oddziaływać w sposób pośredni, a także bezpośredni – jednak efekty tych działań nie mogą zaburzać funkcjonowania sytemu środowiska naturalnego. Takie działania człowieka to np. zabiegi pielęgnacyjne w drzewostanie. Krajobrazy naturalne wykazują częściową zdolność do samoregulacji),
• kulturowe (znajdują się pod wpływem intensywnej działalności człowieka. Obejmują przestrzeń historyczną zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Krajobrazy kulturowe wykazują zachwianą zdolność samoregulacji i wymagają ochrony),
• zdewastowane(powstały w wyniku procesów antropogenicznych, które ograniczyły w dużym stopniu wpływ zjawisk przyrodniczych na kształtowanie krajobrazu. Krajobrazy takie charakteryzują się silnym uprzemysłowienie i wysokim stopniem urbanizacji – brak w nich elementów naturalnych. Charakterystyczna jest również unifikacja formy oraz konieczność podjęcia działań rekultywacyjnych).

W gronie specjalistów z zakresu nauk o krajobrazie toczy się ciągły spór o taksonomię tego pojęcia. Czy możemy bowiem dzielić krajobrazy na naturalne i kulturowe? Szczególnie problematyczne okazuje się tu wskazanie krajobrazów pierwotnych – czy w dobie wielokulturowej, w dobie silnej antropopresji pojęcie krajobrazu pierwotnego ma charakter praktyczny? Czy nie ogranicza się ono tylko do natury teoretycznej. W literaturze spotyka się opisy obszarów o charakterze pierwotnym, ale czy ktoś w pełni pewien faktu ich istnienia w rzeczywistości? Człowiek oddziałuje przecież na otoczenie nie tylko bezpośrednio, ale także pośrednio – np. działalność przemysłowa wpływa na zmiany składu chemicznego opadów, a to z kolei prowadzi do zmiany stanu gleby, roślinności czy wód. A co z kwestią tak medialnego ocieplenia klimatu? Podział krajobrazu na naturalny i kulturowy jest sztuczny, ponieważ krajobraz sam w sobie zawiera elementy środowiska przyrodniczego oraz wytwory cywilizacji. Tą kwestię zostawiam do przemyślenia Tobie, Drogi Czytelniku.

Zagrożenia krajobrazu kulturowego

Krajobraz kulturowy tworzy historycznie ukształtowany fragment przestrzeni geograficznej powstały w wyniku zespolenia oddziaływań środowiskowych i kulturowych,tworzących specyficzną strukturę, która objawia się regionalną odrębnością, a jego charakter (określony m.in. przez jego strukturę i funkcję) nie tworzy ostatecznego stadium, lecz reprezentuje chwilowy stan, podlegający zmianom w kolejnych epokach historycznych.

Czy Polskie realia narażają krajobraz kulturowy na utratę jakości?

Tak, tak, tak. Myślę, że zbędne rozpisywanie się w tym miejscu jest zbędne. Wszyscy wiemy jak jest. Kwestie ekonomiczne wymuszają na inwestorach konieczność oszczędzania na działaniach pro środowiskowych. Często też ze strony władz samorządowych pojawiają się naciski ,,szybkiego odwalenia roboty”, bo wchodzą w grę pilne potrzeby społeczno-gospodarcze, które są realizowane (niestety) kosztem walorów środowiska i unikatowych cech przestrzeni kulturowe. Wielkość inwestycji również naraża krajobraz na zniszczenia – mały sklepik na wsi nie wpływa na krajobraz tak jak lotnisko czy hipermarket (oczywistość). Brakuje ponadto naszemu społeczeństwu wiedzy o zagrożeniach środowiska i krajobrazu (chociaż ta kwestia od kilku lat zmienia się na lepsze).

Jakie są przyczyny niekorzystnych zmian w krajobrazie?

1. Najgorsze są zmiany bezpośrednie – bezpowrotne. Jest to po prostu fizyczne zniszczenie zasobów naturalnych i kulturowych, np. wyburzenie obiektu zabytkowego, zniszczenie wydmy czy doliny. Istotne jest, że łatwo przewidzieć skutki takiego działania – czy w XXI w. wpływa to jednak na uniknięcie strat?
2. Trochę jak bomba z opóźnionych zapłonem działają wszelkie zakłócenia funkcjonowania ekosystemów przyrodniczych, np. rozcięcia układów tworzących zespoły krajobrazowe. Bez wcześniejszych ekspertyz ciężko jest przewidzieć skutki takich działań.
3. Podobnie jest z działaniami prowadzącymi do zmian fizjonomii krajobrazu. Mowa tu np. o zniszczeniu układów kompozycyjnych, układów historycznych, intruzji nowych wielkogabarytowych obiektów w przestrzeni. Tutaj należy również wspomnieć o elementach typowych, wprowadzanych do krajobrazu, które prowadzą do zatracenia indywidualności przestrzeni. Chyba wszyscy znamy takie przykłady…
4. Rozrastającą się plagą jest lokowanie nowych niepożądanych elementów infrastruktury oraz wszczynanie negatywnych oddziaływań (np. hałas, spaliny).

 !! Musimy pamiętać, że przekształcając krajobraz jednocześnie powinniśmy dbać o stosowaniu rozwiązań zgodnych ze strukturą asocjacji jednostek przestrzennych charakterystycznych dla danego regionu geograficznego. Niestety, w Polsce dominują krajobrazy kulturowe, które coraz częściej przekształcają się w krajobrazy zdewastowane…

—

 

Bibliografia:

Mania W., Krajobraz: o czym właściwie mówimy?, [w]: GeniusLoci (bezpłatny dodatek do miesięcznika Urbanista), nr 6, Warszawa 2007, s. 1-7.

Myga-Piątek U., Kryteria i metody oceny krajobrazu kulturowego w procesie planowania przestrzennego na tle obowiązujących procedur prawnych, [w]: Kistowski M., Korwel-Lejkowska B. (red.), Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, Gdańsk – Warszawa 2007, s. 101-110 – dostępne w Internecie: http://www.paek.ukw.edu.pl/wydaw/vol19/myga_piatek_2007.pdf