Gdynia: Urodziny ikony polskiego modernizmu
10 lutego jest datą szczególnie ważną dla Gdyni. W roku 1920 generał Józef Haller dokonał symbolicznych zaślubin z morzem, które potwierdzały uzyskanie przez Polskę dostępu do brzegu morskiego. Była to jedna z przyczyn późniejszej budowy portu. Sześć lat później, dnia 10 lutego 1926 r., Gdynia otrzymała prawa miejskie. W związku z urodzinami miasta prezentujemy jego założenia urbanistyczne.
Do przełomu XIX i XX wieku wieś Gdynia pełniła głównie funkcje rybackie. Podczas zaboru pruskiego wzrosło jej znaczenie jako ośrodka kuracyjnego. Pierwszy plan urbanistyczny dla miasta możemy datować na rok 1913, kiedy to Związek Upiększania Gdyni opracował plan zabudowy brzegu morskiego z promenadą, molem i łazienkami.
Uzyskanie dostępu do brzegu morskiego przez Polskę oznaczało powrót Gdyni do jej ziem. W związku z brakiem portu morskiego na 140 kilometrowej linii brzegowej, szef Departamentu Spraw Morskich Ministerstwa Spraw Wojskowych Kazimierz Porębski zlecił inż. Tadeuszowi Wendzie wybranie miejsca na budowę przyszłego portu oraz wykonanie projektu. Za najbardziej korzystną lokalizację uznana została dolina między Gdynią a Oksywiem. Powstanie portu zostało głównym czynnikiem mającym wpływ na rozwój miasta. Do roku 1939 liczba mieszkańców Gdyni wzrosła dwunastokrotnie – do 120 000.
Rozwój miasta oraz napływ ludności wymagał stworzenia planów regulujących rozwój zabudowy. Miasto budowane w ekspresowym tempie było polem do popisu dla młodych polskich projektantów wielu branż, także architektów i urbanistów.
Pierwszym planem urbanistycznym Gdyni został w 1926 roku „Szkic orientacyjny rozbudowy Gdyni”, autorstwa Romana Felińskiego i Adama Kuncewicza. Według jego założeń śródmieście miasta powstać miało na południe od portu. Układ ulic zaprojektowany został na siatce zbliżonej do prostopadłej, która zwężała się w kierunku południowym. Plan Felińskiego i Kuncewicza zakładał powstanie osi prowadzących prostopadle w kierunku wybrzeża morskiego. Główną z nich miała być obecna ulica Wójta Radtkego prowadząca od budynku dworca kolejowego. Plan zakładał rozwój Gdyni do stutysięcznego miasta.
Założenia szkicu rozbudowy miasta z roku 1926 nie zostały w pełni zrealizowane z uwagi na rozwój przestrzenny portu. Dwa lata później Adam Kuncewicz wprowadził zmiany do poprzedniego planu. Główną osią stała się istniejąca już wtedy ulica 10 Lutego prowadząca do obiektu kuracyjnego. Dokument ten zatwierdzono w 1930 roku. Kolejny projekt określający przestrzenne kierunki rozwoju przyjęto w 1935 roku. Autorzy „Planu ogólnego zabudowania Gdyni” założyli rozwój liczby mieszkańców do 250 tysięcy. Plan nie zmieniał założeń dotyczących śródmieścia.
W rozwijającym się mieście postawiono na architekturę modernistyczną, z ograniczoną ilością dekoracji. Architekci czerpali inspirację nie tylko z inwestycji realizowanych na świecie, ale także z krajobrazu Gdyni oraz elementów związanych z morzem. Ulice zapełniały się budynkami wzorowanymi na charakterystycznych cechach okrętów – z opływowymi sylwetami brył, obłymi narożnikami, tarasami przypominającymi pokłady i dużymi przeszkleniami. Dzięki jasnym elewacjom budynków miasto jak i jego architektura podkreślane były przymiotnikiem „biała”.
Gdyński modernizm to także znakomite przykłady zabudowy industrialnej, portowej oraz mieszkalnej. Szczególnie charakterystyczna jest zabudowa willowa wzgórz otaczających śródmieście miasta – na terenie dzisiejszej Kamiennej Góry i Działek Leśnych.
W niewielu miastach udało się zbudować całe śródmieścia w założeniach modernizmu. Najbardziej znanymi przykładami są Tel Aviv, Gdynia czy Brasilia. Modernistyczna urbanistyka stolicy Brazylii nie przetrwała jednak próby czasu i jest przykładem obecnie krytykowanym. Przeciwnie dzieje się w Gdyni. Dzięki swojej skali i jednorodności śródmieście Gdyni uważane jest za ewenement na skalę co najmniej europejską. Pomimo młodego wieku miasta jest ono przykładem godnym zachowania. Z tego powodu we wrześniu 2007 roku układ urbanistyczny śródmieścia Gdyni wpisany został do wojewódzkiego rejestru zabytków.
Opracowano na podstawie: Encyklopedia Gdyni (wyd. Verbi Causa), gdynia.pl